ص:2

الف) طنز در لغت32

ب) طنز در اصطلاح33

یک _ طنز از دیدگاه ادیبان و زبان شناسان33

دو _ طنز از دیدگاه هنرمند34

سه _ طنز از دیدگاه فقیهان34

2. طنز و واژه های همگون36

الف) هزل37

ب) هجو37

ج) کنایه39

د) کمدی40

ه) شوخی و مطایبه41

3. ارکان طنز41

بخش دوم: طنز دینی43

1. حکم شرعی طنز43

الف) کاربرد طنز در قرآن44

یک _ انتقادات مطرح شده در قرآن که از ظرف زمانی آخرت خبر می دهد45

دو _ احتجاج و استدلال های قرآنی در قالب طنز47

ص:4

سه _ استعاره، تمثیل و تشبیه های قرآن برای اهل دنیا درباره اخلاقیات و آداب در قالب طنز49

چهار _ تشبیه و تمثیل های قرآنی50

پنج _ خنده در قرآن52

اول _ خنده منفی در قرآن53

دوم _ خنده مثبت در قرآن55

نتیجه56

ب) طنز در روایات اسلامی58

یک _ روایات مربوط به خنده و تبسّم58

اول _ روایاتِ مدح58

دوم _ روایات ذمّ59

گفتن سخنان خنده دار59

خنده بدون تعجب60

بسیار خندیدن60

قهقهه زدن61

دو _ روایات مربوط به هزل62

سه _ روایات مربوط به لهو و لعب63

چهار _ روایات مربوط به مزاح و شوخی65

ص:5

اول _ روایات مدح مزاح65

دوم _ روایات ذمّ مزاح66

پنج _ حکایات مربوط به گفتار و رفتار طنزگونه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله67

ج) دیدگاه فقیهان درباره طنز69

نظر شما درباره حلیّت یا حرمت اصل طنز چیست؟69

س) طنزی که در آن هتک حرمت است و از ابزارهای منفی استفاده می شود چه حکمی دارد؟70

س) اگر طنز در پاره ای مسائل کلی اجتماعی باشد و شخص مدّ نظر نباشد و یا عرفاً هتک حرمت و ایذا به حساب نیاید، چه حکمی خواهد داشت؟71

د) جایگاه طنز در حکومت اسلامی72

ه ) کاستی های طنز در راستای اسلامی شدن در صدا و سیما75

یک _ اهداف صحیح و والا برای طنز پس از انقلاب76

دو _ موضوع های به روز و متناسب با شرایط عادی76

سه _ محتوای طنز پس از انقلاب77

چهار _ ابزارهای صحیح و روش های متناسب77

پنج _ طنزپرداز78

شش _ برنامه ریزی و سازماندهی78

بخش سوم: اهداف طنز79

ص:6

1. اهداف فرعی و میانی84

الف) خنده و تفریح84

ب) جذابیّت87

ج) نقد90

2. اهداف مثبت و اصلی طنز93

آموزش و پرورش93

یک _ تربیت (پرورش)94

دو _ آموزش95

اول _ آموزش همگانی95

دوم _ امر به معروف و نهی از منکر95

3. اهداف منفی (هجو و هزل)97

الف) تمسخر و تحقیر97

ب) اشاعه فحشا و منکر98

بخش چهارم: آثار طنز100

1. اثر طبیعی100

الف) آثار فردی101

یک _ نشاط101

دو _ آموزش101

ص:7

ب) آثار اجتماعی103

یک _ پرشدن اوقات فراغت و کم شدن بزهکاری103

دو _ ایجاد زبان تفاهم اجتماعی و ملی104

2. آثار نامطلوب برنامه هایی که به نام طنز ارائه می شود105

الف) آثار نامطلوب فردی طنز105

یک _ کاهش نیروی عقلانی105

دو _ کم رنگ شدن ایمان به حقایق106

سه _ زایل کننده وقار و هیبت107

چهار _ زایل کننده نورانیت و صفای باطن108

ب) آثار نامطلوب اجتماعی طنز109

یک _ زمینه ساز کینه و دشمنی109

دو _ ریختن آبروی دیگران110

سه _ رواج فساد و فحشا در جامعه111

3. آثار مثبت در طنزهای مطلوب111

الف) آثار فردی112

یک _ توجه دادن به عیب ها112

دو _ تربیت صحیح و سریع113

ص:8

ب) آثار اجتماعی113

یک _ ایجاد وحدت و همدلی اجتماعی113

دو _ اصلاح رابطه مردم و دولت114

بخش پنجم: موضوع طنز115

1. موضوع های مطلوب طنزها118

2. موضوع های نامطلوب برای طنزها119

الف) طنز با مقدّسات119

ب) موضوع، خودخنده121

ج) طنزهای مبتذل122

یک _ طنزهای جنسی123

دو _ ابتذال پنهان123

3. موضوع های مشکوک124

الف) سوژه شدن گناهان124

ب) سوژه شدن لهجه های زبانی125

ج) طنز با شخصیت های حکومتی در صدا و سیما127

د) سوژه قرار دادن دستگاه های حکومتی128

نگاهی به موضوع های طنزهای کنونی129

بخش ششم: محتوا131

ص:9

1. پیام اعتقادی134

الف) آگاهی از آثار روانی و اعتقادی اثر135

ب) ترویج نکردن مکتب ها و ایسم های ضد دینی139

ج) طرح مسائل متعالی هستی در طنزها140

2. پیام اخلاقی و آدابی142

الف) آداب اسلامی142

یک _ مسخره نکردن آداب اسلامی143

دو _ تعارض نداشتن با آداب اسلامی144

ب) اخلاق اسلامی144

یک _ طنزهای غفلت آور، نامطلوب است145

دو _ طنز نباید صفات زشت اخلاقی را تقویت کند145

ج) نمونه هایی از آداب و رسوم و اخلاقیات مطرح در طنزهای کنونی146

یک _ نامگذاری146

دو _ نمایش صحنه های مشمئز کننده147

سه _ استفاده از عبارت ها و اصطلاحات غربی147

چهار _ بی قیدانگاری روابط زن و مرد در تمامی طنزها147

پنج _ اسراف گرایی در طنزها148

ص:10

شش _ استفاده از الفاظ بی ادبانه148

هفت _ تمسخر و لقب گذاری149

هشت _ ترویج سگ بازی149

نه _ بی احترامی نسبت به بزرگ ترها150

ده _ نبود هیچ گونه اثری از آداب و رسوم اسلامی150

3. پیام فقهی و حقوقی150

الف) پرهیز از الگوهای منفی و وارداتی150

ب) پرهیز از ترویج فرهنگ مصرف گرایی153

ج) پرهیز از معارضه با سیاست داخلی و خارجی154

د) پرهیز از ایجاد فاصله طبقاتی155

ه) عدم ترویج فمنیسم157

و) نمونه هایی از کاستی های فقهی و حقوقی در طنزها159

یک _ ترویج ازدواج در سنین بالا159

دو _ مبارزه با سنت ازدواج موقت و چند همسری160

سه _ بی توجهی به مسئله محرم و نامحرم در محیط طنزها160

چهار _ عادی جلوه دادن اعمال خلاف شرع و قانون161

پنج _ تبدیل نقدهای قانونی و اجتماعی به لودگی161

بخش هفتم: ابزار طنز163

ص:11

. دروغ167

2. تهمت169

3. غیبت170

4. تمسخر و تحقیر171

5. سخنان زشت و رکیک172

6 . موسیقی و آواز173

7. رقص175

بخش هشتم: طنزپرداز177

1. نویسنده و ویژگی های آن178

الف) تعهد و تخصص در نویسندگی طنز178

ب) حق محوری در نگارش طنز182

ج) سلامت درونی و اخلاقی182

2. بازیگر183

الف) چهره ظاهری184

ب) رعایت روابط شرعی و عرفی حدودزن و مرد185

ج) پوشش اسلامی186

د) تفاوت حرکات زن و مرد187

ه) هماهنگی رفتار بازیگران در سازمان و بیرون از آن188

ص:12

بخش نهم: همراه با برنامه سازان189

1. هدف یابی191

الف) اهداف آموزشی192

یک _ گزاره ها و بینش های مثبت192

دو _ روش ها و قواعد زندگی صحیح193

ب) اهداف نگرشی و ارزشی194

یک _ تصحیح نگرش به خداوند194

دو _ احیای سنت های دینی کمرنگ شده یا فراموش شده195

ج) اهداف رفتاری195

یک _ هنجارها195

دو _ ناهنجاری ها196

2. تهیه آیین نامه طنز برای تمام شبکه ها197

3. بخش نویسندگی طنز199

الف) تولید فیلم نامه199

ب) تربیت نویسنده طنز199

یک _ دوره عمومی200

دو _ دوره تخصصی200

4. بخش بازیگری و کارگردانی طنز200

ص:13

الف) دوره عمومی (نظری و تئوریک)200

یک _ اسلام شناسی200

دو _ روان شناسی مخاطب طنز201

سه _ آشنایی با هنر و مبانی و اهداف آن201

چهار _ آشنایی با طنز و ویژگی های آن201

ب) دوره تخصصی (نظری _ کاربردی)201

یک _ فقه هنر201

دو _ فقه طنز201

سه _ بازیگری و کارگردانی طنز202

چهار _ تمرین های لازم202

5. بخش آسیب شناسی جامعه و موضوع شناسی طنز202

موضوع های اساسی که باید مورد توجه جدی قرار گیرد:203

6. بخش ارزشیابی طنز204

الف) ارزشیابی عمومی204

ب) ارزشیابی تخصصی204

یک _ اسلام شناس204

دو _ منتقد هنری205

ص:14

سه _ ادیب205

چهار _ روان شناس205

پنج _ جامعه شناس205

7. طنز برای کشورهای خارجی205

8. طنز کودک و نوجوان206

کتاب نامه208

نشریات209

ص:15

تقویت برنامه های طنز مورد نظر پژوهشگر بوده است؛ هر چند ناگفته های بسیاری از طنز به ویژه ارتباط طنز و دین و چگونگی بهره گیری از این ابزار در رسانه دینی باقی است، ولی حرکت شایسته نگارنده محترم را در تبیین این هنر دینی به فال نیک گرفته و امیدواریم تلاش های پژوهشی ایشان مقبول طبع بلند اصحاب رسانه قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:17

زیبای بی انتها و نامتناهی است و نامحدود جایی برای محدود نمی گذارد. زیبایی خداوند تمام هستی و عالم وجود را در برگرفته و هرچه از زیبایی ها می بینیم و حس می کنیم، به زیبایی او پایان می یابد. با این بیان، گذاشتن عنوان هنر و کار هنری روی برخی از فعالیت های انسان، خالی از تسامح نیست؛ زیرا در مقایسه با زیبایی های آفرینش و هنرِ حقیقی خداوند، اینها وجودی ندارند. افزون بر اینکه آنچه از هنر به دست انسان خلق می شود، به خداوند اسناد داده می شود، چون او مسبّب الأسباب است و به حکم «وَ مَا رَمَیْتَ اذ رَمَیْتَ و لکنّ اللّه رَمی» هر زیبایی از ناحیه مقدّسِ اوست. اگر طنز را واقعاً هنر بدانیم و نیز آن را معقول و مناسب شأن انسان بدانیم، باید خداوند را سپاس گوییم که پدید آورنده این بُعد از حسّ زیبایی شناختی اوست و اگر طنزی را غیر هنری و غیرمعقول دانستیم، بدانیم که از نقصان انسان سرچشمه گرفته و باید با حرکت دادن آن به سمت هنرِ حقیقی، این کاستی برطرف شود. این نوشتار درصدد است برخی از ابعاد این حرکت را در حدّ توان روشن سازد و راه رسیدن از طنز ناقص و غیر هنری به طنز کامل و هنر حقیقی را بیان کند.

مدیران و برنامه ریزان طنز در صدا و سیما نیز تشکیل می دهد. می توان طرح حاضر را به صورت زیر تعریف کرد:

الف) موضوع: همچنان که عنوان کتاب نشان می دهد، موضوع مورد بحث در این مجموعه، «طنز و دین» است. تحلیل ابتدایی این دو واژه چنین است:

1. طنز: آنچه در این مباحث موضوع بحث قرار می گیرد، طنز معمول در برنامه های سازمان صدا و سیماست، گرچه ایده آلِ طنزِ اسلامی در طول مباحث، همواره معیار ارزشیابی است.

2. دین: مقصود از دین، تنها دین اسلام است که شامل دو بخش فکری (عقیدتی) و عملی است و هر دو با بخش طنز و برنامه های طنز صدا و سیما در ارتباطند، گرچه بخش عملی چشم گیرتر است.

بنابراین منظور از «طنز و دین» این نیست که هردو واژه موضوع بحث اند، بلکه مقصود آن است که موضوع، طنز است، ولی مراد، نگرش هنری به طنز نیست، بلکه نگاه دینی است.

ب) اهداف طرح: اهداف این پژوهش در فصل های مختلف کتاب متفاوت است. هدفِ اولیه و زیربنایی، دست یابی به مفهومی دقیق و جامع و مانع از طنز است. این هدف در فصل نخست تأمین می شود. هدف متوسطِ طرح که به منزله ستون های اصلی ساختار طنزِ دینی است، کشف حکم شرعی طنز و بیان حدود و ثغور ارکان طنز دینی (موضوع، هدف، ابزار و روش، طنزپرداز، محتوا) است. این هدف نیز از فصل دوم تا پایان دنبال می شود. هدف نهایی طرح، به کاربردی کردن حدود شرعی در حوزه برنامه ریزی های صدا و سیماست که به ارتباط فقه و مدیریت و روان شناسی و

ص:20

جامعه شناسی و تعلیم و تربیت توجّه دارد تا برنامه ای کلان برای طنز صدا و سیما با نظارتی دینی ارائه دهد. حسن ختام کتاب اختصاص به این هدف دارد.

ج) روش کار: تنها روشی که در طول مباحث مورد توجه بوده، روش کتابخانه ای در گرایش دین شناختی است و اگر در جایی از کتاب، نکات آماری یا موضوعات اجتماعی عنوان می شود، با بهره گیری از تحلیل و پژوهش کتابخانه ای و گاه مشهورات دینی _ عرفی صورت پذیرفته است، نه پژوهش میدانی.

د) پرسش های اساسی طرح: اگر بخواهیم طرح حاضر را در قالب چند پرسش، خلاصه کنیم، نتیجه زیر به دست می آید:

1. از لحاظ ترمینولوژیکی: مفهوم دقیق طنز چیست و ترمینولوژی این بحث به چه صورتی باید شکل بگیرد؟

2. از لحاظ قرآنی و روایی: با توجه به مفهوم دقیق طنز، آیا این موضوع در منابع نقلی دین اسلام مورد توجه بوده است یا خیر؟

3. از لحاظ فقهی و حقوقی: به چه صورت و تا چه اندازه می توانیم از آیات و روایات برای کشف حکم شرعی طنز و حدود آن کمک بگیریم و بالاخره حکم شرعی طنز چیست؟

4. از منظر دین شناختی و نگاه دینی به طنز: آسیب شناسی طنز در برنامه های صدا و سیما به چه صورتی باید باشد و چگونه می توانیم با کمک منابع دینی، این آسیب ها را دقیق تر شناخته و درمان آن را ارائه دهیم؟

5. از لحاظ تطبیق نظریه با عمل: این آسیب ها در طنزهای کنونی چگونه

ص:21

ظهور و بروز می یابد و تطبیق می شود؟

6. از لحاظ مدیریتی: برنامه ها و راهکارهای اساسی و عملی که طنزپردازان و برنامه ریزانِ طنز صدا و سیما باید برای رفع نقص ها و آسیب های موجود بردارند کدام است؟

ه ) فرضیه ها: فرضیه ها و پیش فرض های ذهنی که در طول مباحث به اثبات می رسد، عبارت اند از:

1. طنز عبارت است از نقد یک عقیده یا عمل که با لطیف پردازی (کنایه، تشبیه، استعاره) همراه است و ممکن است خنده دار باشد.

2. اگر عنصر خنده را ملازم طنز و از ارکان مفهوم آن ندانیم، در قرآن و سنّت و منابع روایی ما موجود است.

3. اصل طنز و استفاده از آن به صورت فردی یا سازمانی (صدا و سیما) جایز است، ولی شرایط و احکام مخصوص به خود را دارد.

4. طنزهای موجود در صدا و سیما از جهات مختلف مربوط به هدف، موضوع، محتوا، ابزار و روش، طنزپرداز، برنامه ریزی و... دارای نقص است.

5. برای جبران نقص طنزهای موجود باید از هدف یابی طنز آغاز کنیم. اهداف اصلی طنز از دیدگاه اسلام تربیت و امر به معروف و نهی از منکر است.

6. موضوعات یا سوژه هایی که طنز برای آنها ساخته می شود، باید نیاز روز جامعه بوده و منافی آموزه های اسلامی نباشد.

7. محتوای طنز از لحاظ اعتقادی، اخلاقی و فقهی، روح طنز به شمار می رود و باید هماهنگ با این سه شاخه از معارف اسلامی باشد.

ص:22

8. ابزار و تکنیک در طنز، نقشی حیاتی دارد و استفاده از روش های ضد اخلاقی و ابزار ضد دینی در طنز جایز نیست.

9. طنزپرداز (نویسنده، کارگردان، بازیگر) باید در کنار تخصص، تعهد داشته باشد و در اجرای نقش خود موازین اسلامی را رعایت کند.

10. برنامه ریزی کلان و منظم برای طنز صدا و سیما در کل کشور امری ضروری و ممکن است و با تشکیل شورایی می توان این مهم را به انجام رساند.

نیست؛ چون نه جذابیت دارد، نه خلاقیت و نه مخاطب. در پاسخ به این شبهه باید گفت دین جامعیت و شمولی در صحنه فردی و اجتماعی دارد و تمام شئون زندگیِ انسانی را در بر می گیرد. البته این پاسخ در جای خود لازم و تأثیرگذار است، ولی آنچه سبب ایجاد چنین شبهه ای در ذهن بیشتر افراد می شود، مشکل دین شناختی نیست، بلکه مشکل هنرشناسی و هنرمندشناسی است که گمان می کنند هنر و هنرمند طنزپرداز کسی است که در تمام زمینه ها و با آزادی کامل به فعالیت بپردازد و به اصطلاح همه فن حریف شود و در هر نقشی بازی کند و در هر موضوعی بنویسد و در هر فیلمنامه ای کارگردانی کند و هیچ گونه محدودیت دینی و اخلاقی، مانع خلاقیّت خیالی او نشود. این همان مرض بزرگ هنر ماست که از تخصص، گریزان است و به جامعیت و قهرمان بازی فکر می کند. حال آنکه پیشرفت در تمامی علوم و حتی در هنر با تخصص حاصل می شود و طنز دینی در واقع نوعی تخصص است. ضوابط شرعی برای هنر محدودیت آور نیست، بلکه نوعی مرزبندی است. این مرزبندی باعث ایجاد خلاقیت بیشتر در گستره ای خاصّ می شود و به شاهکارهای بزرگ هنری می انجامد. همچنان که مرزبندی در علوم و تخصّصی کردن گرایش های مختلفِ آن، امروزه باعث شده است ماشین علمی دنیا به طرز شگفت انگیزی پیشرفت کند و در هر روز به اندازه یک قرن از قرون پیشین بر علم بشر افزوده شود، در فعالیت هنری نیز اگر چه هنرمند در حیطه عملیات هنری خود آزادانه فعالیت می کند، ولی اگر این آزادی با موضوع های خاص، روش ها و ابزار و محتوای ویژه و... مرزبندی نشود، هرگز، این هنر به یک اثر هنری کامل و ماندگار تبدیل نخواهد شد. به

ص:24

عبارت دیگر، محدود کردن هنر و طنز با ضوابط شرعی در واقع نوعی ایجاد یک رشته تخصصی در طنز است که در درون خود می تواند هزاران گزینه متفاوت داشته باشد.

سپس در جامعه، رفتارها و هنجارها و ناهنجاری های فردی و اجتماعی آن را از منظر دینی بررسی می کنیم. با جامعه شناسی و روان شناسی صحیح، ایده ها و افکار متناسب با آن در قالب ادبی و هنری ریخته می شود. اکنون برنامه هنری ما که طنز، نوعی از آن است با اهداف زیربنایی اش آماده است، ولی برای اینکه چارچوبی دینی به این طنز بدهیم، لازم است از صافی هایی عبور کند و در هر یک از آنها مقداری از لحاظ ساختار و محتوا پالایش شود تا طنزی خالص و ناب که خواسته دین است، به دست آید. مجموع مراحل فوق را می توان به صورت زیر نشان داد:

فلسفه نفس

فلسفه زندگی

فلسفه خلقت

فلسفه شریعت

جامعه شناسی

فلسفه تربیتی اسلام

فلسفه هنر در اسلام

روان شناسی

ادبیات و هنر

اخلاق و آداب

فقه و حقوق

مدیریت و برنامه

طنز مطلوب

نمودار (1 _ 1) فرآیند تولید طنز دینی

ص:26

طنز را روشن ساخت.

اهداف تربیت

اهداف طنز

اهداف هنر

نمودار (2 _ 1) تولید اهداف طنز

می دهد و می تواند رفتار طنزپرداز و مخاطب طنز را توصیف و آثار روانی طنز را بررسی کند. همچنین می تواند دستورات و راهکارهایی برای تأثیرگذاری بیشتر طنز و طنزپرداز و حرکات و گفتارهای موجود در طنز ارائه دهد. نویسنده طنز با در نظر گرفتن معضلات اجتماعی و روانی افراد جامعه و با الهام از روح کلی دین و اندیشه های بنیادین آن، می تواند اندیشه های مناسب خود را در قالب ادبی و هنری طنز بریزد. در واقع، جامعه شناس و روان شناس برای طنزپرداز و به ویژه نویسنده طنز، کار آسیب شناسی را انجام می دهد و با شناخت صحیح آسیب های موجود در اجتماع، موضع گیری طنزپرداز، واقعی تر و کارآمدتر خواهد بود.

روان شناسی

جامعه شناسی

آسیب شناسی

نمودار (3 _ 1) چگونگی آسیب شناسی طنز

دوری از گناهان و آراسته شدن به صفات انسان کامل است. دین اسلام، بخشی از معارف خود را به اخلاقیات اختصاص داده است. برای این که برنامه ای اسلامی درباره ادب و هنر تولید شود، لازم است الگوهای اخلاقی اسلام درباره رفتار انسان در آن لحاظ شده و از صافی چارچوب اخلاقی اسلام عبور کند. طنز نیز پس از آنکه مبانی هنری و تربیتی خود را با آسیب های اجتماعی در آمیخت و قالبی ادبی گرفت، می تواند وارد صافی چارچوب اخلاقی اسلام شود و به روح و قالب اسلامی آن نزدیک تر شود.

کارآمد وابسته است. مجموع این مراحل هفت گانه در طول مباحث و در حد توان بررسی خواهد شد.

ص:31

را ریشخند کرد و سخنانی به او گفت که او را به هیجان آورد».(1) دهخدا نیز معانی چندی برای طنز آورده است: «فسوس کردن، فسوس داشتن، بر کسی خندیدن، عیب کردن، لقب کردن، سخن به رموز گفتن، طعنه و سخریه».(2)

با توجه به مطالب بالا، می توان نتیجه گرفت که در واژه طنز سه معنای در عرض هم در نظر گرفته شده است:

1. خندیدن: که در معنای لغوی، خنده منفی و بیشتر طعنه و تمسخر مورد نظر است.

2. سخن گفتن: طنز در معنای لغوی اش افزون بر عنصر خنده همواره از نوع خاصی سخن گفتن که مخاطب را نشانه گرفته و درصدد تأثیرگذاری بر اوست حکایت می کند.

3. حرکاتی که لازمه طعنه زدن و تمسخر و... است.

از این سه معنا می توانیم در تعریف اصطلاحی طنز بهره بگیریم.

فقیه هم به آغاز و هم به پایانِ مسئله در جهان خارج نظر می کند و هنرمند به میزان تأثیرگذاری آن در مخاطب توجّه دارد.

نازک گویی، ظریف کاری و لطیف پردازی است و با مقوله فکاهی و مطایبه متفاوت است.(1)

_ علامه جعفری رحمه الله:

سخنی که با استفاده از استعاره و مبالغه و مجاز، با ظاهری مقبول و آراسته و گاه نه فقط مقبول، بلکه خوشایند که جنبه لطیفه هم دارد؛ (به گونه ای که) غیر آن کسی که مورد طنز است، دیگران از آن لذّت ببرند.(2)

_ آیت اللّه مکارم شیرازی:

یک سلسله مسائل هدفدار را در لباس لطایف آمیخته و با نوعی شوخی بیان کردن.(3)

_ آیت اللّه سیدکاظم حائری:

طنز همان فکاهیاتی است که می خواهند نکات زیبا و خوب و دقیقی را در این قالب بریزند و به شکلی سهل و آسان به مردم بفهمانند.(4)

_ آیت اللّه معرفت:

طنز یک نوع کنایه به شمار می رود و ماهیتاً همان کنایه است؛ یعنی مطلبی را در لفّافه و کنایه وار و با تشبیه ارائه می دهند.(5)

از این تعریف ها، چند نکته به دست می آید:

1. طنز جدی و حقیقت است، اما لباس شوخی بر تن دارد.

2. حقیقت که موضوع طنز است هدفدار است پس، طنز هم باید هدفدار

ص:35

باشد.

3. لطیفه و شوخی طنز همانند لعاب و رنگی است که برای جذابیت به آن می زنند و هدف اصلی طنز نیست.

4. طنز نوعی از تفهیم و بیان (دیداری و شنیداری) است بنابراین، نخست باید اصولِ سخن گفتن و نوشتن از نگاه علم و دین رعایت شود و سپس اصول و قواعد اجرا عملی گردد. این گونه نگاه به طنز، در واقع نگاه فقهی است و طنز را به گونه ای تعریف می کند که بتوان برای آن حکم و قانون صادر کرد. با این بیان، هرآنچه در جهان خارج با نام طنز ارائه می شود، باید این ویژگی ها را داشته باشد وگرنه طنز نیست.

با یک جمع بندی میان این تعاریف و نتایج آنها می توانیم طنز را این گونه تعریف کنیم: طنز نقدی ظریف است که با بهره گیری از ابزار لطیف پردازی (کنایه، تشبیه، استعاره و...) صورت می گیرد و ممکن است خنده دار یا آزار دهنده باشد.

، دشنام دادن کسی با شعر، بدگفتن و... از معانی هجو ذکر شده اند.(1) هجو، نه هزل است و نه طنز؛ گرچه مناسبت آن با هزل بیشتر است. هجو با عشق، نفرت، کینه، بی پروایی و حمله همراه است و در عین حال، عنصر خنده نیز در آن وجود دارد. تفاوت های هجو با هزل و طنز بدین قرار است:

یک _ بازتاب های طنز، عمومی است، حال آن که هجو شخص خاصی را در نظر می گیرد.(2)

دو _ هجو بر خلاف هزل که پایه و اساس آن را شوخی و بیهودگی تشکیل می دهد، کاملاً جدی است و حتی قالب آن نیز اغلب به آن جدیت می بخشد.

سه _ هدف هزل فقط خنداندن و هرزگی است، ولی هدف هجو، گزیدن و دریدن مخاطب است و هدف طنز تکامل مخاطب و تفهیم اوست.

چهار _ سرچشمه هزل، شوخ طبعی انسانی است؛ سرچشمه هجو، حس انتقام جویی، عناد و طمع و سرچشمه طنز، طبع لطیف و روح صاف و فرزانه است.

پنج _ طنز در برشمردن زشتی های کسی یا جامعه ای، صراحتِ تعبیرهای هجو را ندارد و اغلب غیرمستقیم و به تعریض، عیب های کسی یا کاری را بازگو می کند.

شش _ ابزار هجو سخنان نیش دار و فحش و بد دهنی است؛ ابزار هزل،

ص:38

تمسخر و دروغ و هرزگی و ابزار طنز نیز راستی و صداقت آمیخته با کمدی است.(1)

هفت _ هجو هرچند در زمان خود به جا و نافذ باشد، ولی چه بسا به مرور زمان، اهمیت خود را به آسانی از دست بدهد.(2)

ست.

سه _ طنز اغلب با شوخی و مزاح همراه است، حال آنکه کنایه ملزم به این مسئله نیست.

با توجه به این مطالب می توان چنین نتیجه گرفت که کنایه یکی از ابزارهای طنز است، نه واژه ای هم ردیف طنز. طنزپرداز در مواردی که باید صراحت گویی را کنار بگذارد، از کنایه بهره می گیرد.

البته کمدی می تواند یکی از انواع طنز باشد و به عنوان یکی از قالب های آن مطرح شود.

بود و نتیجه دلخواه را نخواهد داد. در هنر معمولاً چهار عنصر وجود دارد: 1. موضوع (سوژه)؛ 2. محتوا و روح و پیام؛ 3. قالب؛ هنرمند.(1)

البته شاید بتوان مورد پنجمی را به عناصر فوق افزود و آن هدف از هنر و کار هنری است که به سبب اهمیت آن در همه فعالیت ها و به ویژه هنر، جزء ارکان اصلی قلمداد می شود. در این صورت، برای کار هنری و طنز که قسمی از آن است، پنج محور و رکن قابل تصور خواهد بود:

1. موضوع طنز (سوژه ای که طنز بر روی آن انجام می گیرد)؛

2. پیام طنز (محتوایی که طنز پرداز به دنبال ارایه آن است)؛

3. قالب و ابزار طنز (قالب ها و ابزاری که در طنز استفاده می شود)؛

4. هدف طنز (غایت و سرانجامی که طنزپرداز به دنبال آن است)؛

5. طنزپرداز (بازیگر، نویسنده، کارگردان و...).

در این نوشتار محورهای پنج گانه فوق را از منظر دینی و فقهی بررسی خواهیم کرد.

ص:42

اعتقادات و... نیز کشیده می شود. بنابراین، باید بگوییم طنز با تمامی مسائل دینی و معرفت های بنیادین و گزاره های عملی در ارتباط است. حال باید ببینیم حکم شرعی طنز چیست و چگونه می توانیم آن را کشف کنیم. در بحث از حکم شرعی طنز چندین مسئله را باید مورد توجه قرار دهیم:

1. آیات مرتبط با بحث (وجود آیات و دلالت آنها)؛

2. روایات مرتبط با بحث (وجود روایات و دلالت آنها)؛

3. اقوال فقها و بررسی آنها (تعداد اقوال و نکات اشتراک و اختلاف آنها)؛

4. طنز در حکومت اسلامی (یعنی جدای از نگاه فردی، یک نگاهِ حکومتی و سازمانی به این قضیّه داشته باشیم).

بعضی جاها استفاده نکنیم.(1)

از همین مطالب می توان دریافت که اصل طنز و کاربرد آن در مواردی که قرآن به کار برده، جایزاست، مانند:

می گویند آقای عزیز، آقای کریم، نتیجه کارهایت را بچش؛ این همان طنز است».(1)

چندین نکته را می توانیم از آیه مورد نظر به دست آوریم:

_ قرآن برای تمام انسان ها و جوامع بشری در همه زمان ها نازل شده است. قرآن «هدی للناس» (بقره: 185) است. ازاین رو، شأن نزول آیه، مانع از تطبیق آن به دیگر افراد مغرور و خودخواه نمی شود.

_ از آنجا که دنیا و آخرت عدل همند و آخرت ظهور باطن دنیاست، خطاب هایی از قرآن که در ظرف زمانی آخرت مطرح می شود، هم اکنون و برای زندگان پیام دارد، پس این انتقاد و تحقیر هم اکنون به افراد مغرور وارد است.

_ با توجه به پیام آیه انتقاد از افراد متکبّر و خود پسند و خودبین (به ویژه زمانی که مصداق خاصی مدنظر نیست) منعی ندارد، بلکه در مواقعی مثل سوژه موردنظر، بسیار هم لازم است.

_ آیه فوق افزون بر انتقاد و کنایه گویی، از بار خنده و تبسّم برای افراد غیر مغرور نیز برخوردار است، ولی این خنده در حدّ قهقهه و شادیِ صرفِ برنامه های کنونی صدا و سیما نیست، بلکه خنده ای به جا و عبرت آور است.

تمام آیاتی که عاقبت دنیایی یا عقبایی کارهای زشت انسان ها را در قرآن کریم با زبان کنایه، تشبیه و استعاره بیان می کنند، احکامی شبیه حکم این آیه را نتیجه می دهند.

ص:46

وَ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتّی یَلِجَ الْجَمَلُ فی سَمِّ الْخِیاطِ. (اعراف: 40)

گروهی که آیات الهی را تکذیب کردند و راه هدایت را به روی خود بستند وارد بهشت نمی شوند، مگر زمانی که شتر از سوراخ سوزن رد شود.

این آیه نیز همانند آیه قبلی، با کنایه، وضعیت دردناک افراد ناشایست را مطرح می کند و عاقبت کارشان را که عدم ورود به بهشت است بیان می کند. آیه گرچه به شکل کنایه است، ولی حقیقت است. در واقع نوعی انتقاد ظریف در لابه لای کلمات و عباراتِ آیه نهفته است که آن را به طنز نزدیک می کند.

در اینجا طبق تفسیری که می گوید، هذا، فاعل فعل است، آیه این گونه تفسیر می شود که حضرت ابراهیم علیه السلام گفته باشد: از این بت بزرگ که بت های کوچک را که تخلف کرده اند تنبیه کرده است، بپرسید؛ اگر جواب می دهند. بنابراین، این یک نوع طنز است.(1)

دومین آیه ای که می توان درباره این گونه انتقادها مطرح کرد احتجاج هایی است که حضرت ابراهیم علیه السلام با پرستش کنندگان ماه و خورشید و ستارگان مطرح می کند. این احتجاج ها در قالب کنایه و در اوج بلاغت از این گونه اعتقادات انتقاد می کند و ممکن است لبخندی حکیمانه بر لب مخاطب بنشاند که باعث تحقیر و کوچک شدنِ این گونه از افکار و عقاید در ذهن او می شود. متن و شرح آیه به صورت زیر است:

فَلَمّا رَأَی الْقَمَرَ بازِغًا قالَ هذا رَبّی فَلَمّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ یَهْدِنی رَبّی َلأَکُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضّالِّینَ. (انعام: 77)

پس (ابراهیم علیه السلام به سراغ ماه پرستان رفت و) زمانی که ماه درخشان را دید گفت: این پروردگار من است؛ سپس زمانی که ناپدید شد، گفت: اگر پروردگارم (ماه) مرا هدایت نکند، حتماً از گمراهان خواهم شد.

برابر این آیه، حضرت ابراهیم علیه السلام به صورت مستقیم ماه پرستی را ردّ نکرد، بلکه این عقیده باطل را در قالب یک استدلال کلامی و با ظرافت و زیبایی خاصی ارائه داد و به تحقیر و زشتی این عقیده به صورت غیر مستقیم پرداخت. از دو آیه مطرح شده و آیات مشابه آنها می توانیم نتایج زیر را به

ص:48

دست آوریم:

اول _ انتقاد از اعتقاداتِ باطل، جایز و در صورت علنی بودن در جامعه لازم است.

دوم _ بهتر است برای تأثیرگذاری بیشتر، انتقاد به شکل کنایه صورت گیرد.

سوم _ عنصر خنده لازمه این گونه لطیف پردازی نیست، ولی منعی هم از آن صورت نمی گیرد.

سخن گفتن را ناپسند می شمارد. چه بسا اگر تنها پیام جدّی و مستقیم مطرح می شد، بسیاری به آن توجّه نمی کردند، ولی همین که پای مقایسه خود با یک حیوان (الاغ) به میان می آید، هر انسانی دوست دارد که از این مسئله دوری کند. مانند آیه:

وَ لا تَمْشِ فِی اْلأَرْضِ مَرَحًا إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ اْلأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً (اسراء: 37)

و در زمین با تکبر راه مرو؛ چرا که نه می توانی زمین را بکنی (با راه رفتن) و نه به اندازه کوه ها بلندخواهی شد. پس اندازه خود را بشناس و متواضع باش.

از آیات فوق چندین نکته به دست می آید:

اول _ در مسائل تربیتی و اخلاقی می توان با زبان استعاره و تشبیه و تمثیل، مطلب را به گوش طرف مقابل رساند.

دوم _ اگر فقط کردار زشت و بی ادبی نقد شود و شخص معیّن نشود، تأثیرگذاری آن بیشتر بوده و مشکل شرعی و عرفی پیش نخواهد آمد.

سوم _ این گونه بی ادبی ها در جامعه ما ممکن است در قالب افعال ظاهری مانند خوردن، آشامیدن، صحبت کردن، و راه رفتن و معاشرت در خانواده و جامعه مطرح و نقد شود.

مَثَل کسانی که تورات بر آنها بار شد، امّا آنها آن را حمل نکردند (عمل نکردند) همانند مثل الاغی است که کتاب ها را حمل می کند (و نمی داند کتاب چیست و در آن چه نوشته است).

آیه در مقام توبیخ کسانی است که سخن خداوند را می گیرند و دستورهای الهی به گوششان می رسد، ولی پیروی و عمل نمی کنند. این مثل، شأن و مقام انسان هایی را که راه حق را می دانند، ولی از آن پیروی نمی کنند، همچون یک حیوان می داند. چنان که در آیه دیگری فرمود:

أُولئِکَ کَاْلأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ. (اعراف: 179)

آنها مانند چهارپایان و بلکه پست تر از آنها هستند.

با طریق اولویت می توانیم بگوییم که مَثَل کسانی که قرآن بر آنها آمد و عرضه شد، ولی از قرآن و معارف اسلام پیروی نکردند، مانند مثل حمار و بلکه بدتر از آن است؛ زیرا قرآن جامع تر و کامل تر از تورات بوده و شامل تورات و دیگر کتاب های آسمانی است و ضایع کردنِ آن گناهی نابخشودنی خواهد بود.

فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذینَ... . (اعراف: 176)

(پس بخوان بر آنها حکایت بلعم باعور را که آیات خود را به او عطا کردیم و او عصیان کرد...) پس مَثَل او و حکایت حالِ او به سگی می ماند که چه او را دنبال کنی و چه به حال خود رها کنی عُوعُو می کند (پارس می کند). این است مَثَل مردمی که آیاتِ خدا را بعد از علم به آن تکذیب کردند.

این آیه نیز همانند آیه پیشین به انتقاد از عالمانِ بی عمل در قالب تمثیل و تشبیه می پردازد. از این دو آیه و آیاتی که سیاقی مشابه این آیات را دارند

ص:51

می توانیم نکات زیر را بهره بگیریم:

_ انتقاد از معلّمان و استادانی که ادب و اخلاق خوب ندارند (به دانش خود عمل نمی کنند) جایز است.

_ انتقاد از آگاهان سیاسی (اجرایی) _ دینی و عالمانی که علم دین را گرفته اند و عمل نمی کنند جایز است؛ همانند آنچه که در سریال «روشن تر از خاموشی» درباره برخی از عالمان درباری عهد صفوی می بینیم؛ هر چند در این سریال که در برخی موارد از جلوه های طنز نیز بهره گیری شده است، علمای طرف مقابلِ صدرالمتألهین بسیار بدتر از آنچه که در تاریخ آمده، نشان داده شده اند و در بدبینی نسبت به ایشان افراط شده است.

عالم بی عمل تنها کسی نیست که علامه دهر و مجتهد امور دینی باشد؛ بلکه هر کس به دانسته های خود، هرچند اندک در قبال دین عمل نکند، عنوانِ عالم بی عمل بر او صدق می کند و مصداق کوچکِ «کَمَثَل الحمار» و «کَمَثَلِ الکَلب» است و انتقاد از عملکرد او جایز و گاهی واجب است.

قرآن وجود دارد این است که هر نظریه یا عملی که در قرآن مطرح می شود، یکی از سه حالت زیر در آن دیده می شود:

1. نظریه یا عمل مذکور را به کلی رد می کند؛ مانند آنچه درباره نظریه های یهود و نصارا درباره پسر داشتن خداوند در قرآن مطرح شده و بی درنگ موضع قرآن بیان می شود یا مانند آنچه درباره اعمالِ بد اقوام پیشین یا رفتارهای منفی در سوره های مختلف می آید و سپس زشتی این اعمال بیان می گردد.

2. نظر یا عمل فوق را با الفاظی تأیید و مدح می کند؛ مانند آنچه درباره رفتارها و گفتارهای پیامبران و انسان های نیک بیان می کند.

3. بحث را به صورت طبیعی ادامه می دهد و تعرّضی به خوبی یا بدی آن نمی کند. در این گونه موارد که بیشتر مسائل عادی و عرفی زندگی را شامل می شود، می توانیم عدم مخالفت یا تأیید التزامی یا تضمنی را نتیجه بگیریم.

درباره خنده و شقوق آن موضع گیری یکم و سوم در قرآن مشاهده می شود. اگر خنده حالت استهزا و تمسخر به خود بگیرد، قرآن موضع صریح خود را که مخالفت با این کار است بازگو می کند و اگر خنده و تبسم معمولی که در اثر شگفتی طبیعی انسان از مسائل نشئت می گیرد، در قرآن مطرح می شود، موضع سکوت و تأیید ضمنی را مشاهده می کنیم. اینک هر دو گروه آیات را بررسی می کنیم:

اهل استهزا و به تمسخر گرفتن انسان های پاک و پیامبران و ارزش ها هستند.

إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطینِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤنَ(14)

اللّهُ یَسْتَهْزِیُ بِهِمْ. (بقره: 14 و 15)

و زمانی که (منافقین) با دوستانِ دیگر خود (که همگی شیطان صفت اند) خلوت می کنند، می گویند ما با شماییم و ما فقط استهزا کننده مؤمنان هستیم. خداوند آنها (منافقین) را استهزا می کند.

چنانکه می بینیم آیه بعدی بلافاصله در برابر این عمل زشت موضع گیری می کند و استهزای آنها را با استهزای خداوند پاسخ می دهد.

إِنَّهُ کانَ فَریقٌ مِنْ عِبادی... فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْری وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ. (مؤمنون: 110)

گروهی از بندگان من بودند که در دنیا اهل ایمان بودند... پس شما آنها (اهل ایمان) را به مسخره گرفتید تا جایی که یاد مرا فراموش کردید و شما پیوسته آن خداپرستان را به خنده می گرفتید.

آیه قبلی و این آیه درباره خندیدن و تمسخر مؤمنان است و قرآن با جدیّت تمام با این کار در دنیا و آخرت برخورد می کند. آیه پیشین، پاسخ استهزای آنها در دنیا و این آیه پاسخ تمسخر آنها در آخرت است.

وَ یَصْنَعُ الْفُلْکَ وَ کُلَّما مَرَّ عَلَیْهِ مََلأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنّا فَإِنّا نَسْخَرُ مِنْکُمْ. (هود: 38)

و (نوح) مشغول ساختن کشتی بود و هر وقت که گروهی از قومش از کنارش عبور می کردند او را مسخره می کردند (نوح علیه السلام به آنان) گفت: اگر ما را مسخره کنید (که می کنید) حتماً ما هم شما را مسخره خواهیم کرد.

آیه پیشین، موضع گیری خداوند را در دنیا و آخرت در برابر تمسخر

ص:54

مؤمنان بیان می کرد و این آیه و آیه بعدی نیز، موضع گیری خود مؤمنان را در دنیا و آخرت در برابر تمسخرهای کفّار مطرح می کند. بیان حضرت نوح علیه السلام در واقع به تمسخر دنیایی اشاره دارد؛ گرچه می تواند آخرت را نیز شامل شود. یعنی شما که الآن و در حال ساختن کشتی ما را مسخره می کنید، ما نیز پس از نجات از طوفان و غرق شدن شما به تمسخر کارها و اندیشه های شما خواهیم پرداخت.

إِنَّ الَّذینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ... فَالْیَوْمَ الَّذینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفّارِ یَضْحَکُونَ. (مطففین: 29 و 34)

(آری، در دنیا) کسانی که گناه می کردند، آنان را که ایمان آورده بودند به ریشخند می گرفتند... ولی امروز، مؤمنان اند که بر کافران خنده می زنند.

این آیه نیز موضع مؤمنان را در برابر خنده و تمسخر مجرمان و کفار در روز قیامت بیان می کند. بدین ترتیب، کفار و مجرمان تنها در این دنیا به مؤمنان ریشخند می زنند، ولی خداوند و مؤمنان نیز در دنیا و هم در آخرت، کفر و اهل کفر را به ریشخند می گیرند. از این چهار آیه که درباره تمسخر اهل باطل و موضع گیری در قبال آنها بود می توان به نتایج زیر رسید.

1. خنده بر افکار و اعمال اهل باطل جایز است.

2. اگر آنها آشکارا به افکار و کردار ما خندیدند، ما نیز به صورت متقابل و آشکارا می توانیم همین کار را انجام دهیم.

و همسر ابراهیم علیه السلام ایستاده بود. پس خندید سپس او را به اسحاق و پس از آن به یعقوب بشارت دادیم.

این خنده از روی تعجب بود؛ چنان که آیه بعدی و پاسخ ملائکه به همسر ابراهیم علیه السلام از آن حکایت می کند. خنده از روی تعجب را چنانکه خواهیم دید روایات نیز تأیید می کنند.

فَتَبَسَّمَ ضاحِکًا مِنْ قَوْلِها وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنی. (نمل: 19)

سلیمان از گفتار او (مورچه) دهان به خنده گشود و گفت: پروردگارا در دلم افکن تا... سپاس گزارم.

خنده حضرت سلیمان علیه السلام نیز در واقع از روی تعجّب بود، که مورچه ای کوچک درباره او و همراهانش چگونه می اندیشد. از این دو آیه بر می آید که خنده از روی تعجب جایز است، ولی وصفِ این خنده و مقدار آن، از آیات به دست نمی آید و باید برای پی بردن به آداب خنده از روایات کمک بگیریم.

از قرآن بیابیم، آن هدف، هدایت است؛ زیرا قرآن «یَهْدی لِلَّتی هِیَ أَقْوَمُ» (اسراء: 9) است.

2. گرچه قرآن برای تمامی انسان ها نازل شده و مایه هدایت همه انسان ها است، ولی همگان نمی توانند از این هدایت درس بگیرند و تنها انسان های پرهیزکار و افرادی که تا حدودی فکر و عمل خود را با دین هماهنگ کرده اند، از هدایت اصلیِ قرآن بهره مند می شوند؛ چرا که قرآن هدایت گر پرهیزگاران(1) است.

3. موضوع طنز در آیاتِ فوق، کافران، مشرکان، بت ها، افکار باطل و اعمال زشت و... بود که قرآن کریم در کنار صدها آیه ای که به ابطال جدی آنها اقدام کرده، در چند آیه نیز به صورت طنز پیام خود را رسانده است. پس اگر طنز اصطلاحی را در آیات مورد نظر صحیح بدانیم:

_ طنز برای افراد خاص اثر واقعی دارد (مخاطب خاص دارد)؛

_ سوژه های طنز در قرآن همگی شایستگی نقد طنز گونه را دارند و اموری هستند که در زندگی بشر نقش مهمی دارند و انتقاد از آنها اهمیت به سزایی دارد؛

_ هدف قرآن از این طنزها، هدایت است، نه نیش زدن یا خنداندن؛ گرچه ممکن است برخی با خواندن این آیات گزیده شوند، چون با سوژه طنز مناسبتی دارند و یا بخندند، چون در جبهه مقابل قرار دارند و اوج لطافتِ قرآن را در این طنزها احساس می کنند.

ص:57

است:

«ان ضَحِک فلا تَعلُو صوتَه سمعَه؛(1) اگر مؤمن بخندد صدایش را بالا نمی آورد».

بنابراین، مقصود از خنده ای که حضرت عیسی علیه السلام داشته است، نیز همان تبسّم و خنده بی صدا یا کم صدا است.

وای بر کسی که سخن به دروغ می گوید تا مردم را بخنداند، وای بر او، وای بر او، وای بر او.

می شود».

حال با این حساب وضعیّت برنامه های به اصطلاح طنز صدا و سیما که غالباً هزل هستند، چه خواهد شد و این برنامه ها چه نقشی در فرایند تکامل فردی و اجتماعی آحاد جامعه ایفا می کنند. با توجه به احادیث مربوط به هزل به نتایج زیردست می یابیم:

1. اساس زندگی انسانی بر جدّیت بنا شده است و جدّی بودن در زندگی همواره باید به عنوان یک اصل کلّی مورد توجه قرار گیرد.

2. اگر قرار شد در برخی مسائل غیر جدّی باشیم، این حالت نباید به اندازه ای ادامه یابد که هزل ما بر کارهای جدی مان غلبه کند.

3. برنامه های طنز یا هر برنامه فکاهی و کمدی که باعث شود انسان جدّیت در امور زندگی و حیات را از دست دهد، نامطلوب است.

«اَللَّهوُ قُوتُ الحِماقه؛(1) لهو غذای حماقت است».

«اَللَّهوُ منْ ثِمارِ الجَهلِ؛(2) لهو از نتایج جهالت انسان است».

انسان لهوگو نمی داند که کیست و به کجا می رود وگرنه هرگز زندگی را به بازی نمی گرفت. در روایت دیگری حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«اَوَّلُ اَللَّهوُ لَعبٌ و آخِرُه حَربٌ؛(3) آغاز لهو با شوخی و خنده است و پایان آن به دعوا می انجامد».

به ویژه آنچه که ناظر به یکی از ضعف های بزرگ طنزهای کنونی است، روایتی است که حضرت امیر علیه السلام می فرماید:

«مَجالِسُ اَلَّلهوِ تُفِسدُ الایمان؛(4) مجالسی که برای لهو و لعب و خوش گذرانی شکل می گیرد، ایمان را زایل می کند».

در بیشتر برنامه های کنونی، چه طنز و چه غیر طنز، شب نشینی های افراطی و بدون توجه به دقت و ارزش آن و وظایف دیگری که فرد در فردای آن شب نسبت به خداوند و بندگان او دارد، صورت می گیرد. ازاین رو، به جای آنکه این برنامه ها را طنز بنامیم، بهتر است از عنوان «هزل» استفاده کنیم تا مخاطبان بدانند که در برابر چه برنامه ای نشسته اند. نمونه این شب نشینی ها و خوش گذارانی های شبانه را در سریال «زیر آسمان شهر» و به ویژه «پاورچین» و «نقطه چین» می توان مشاهده کرد. در طنز «نقطه چین»

ص:64

شب نشینی یک مرد متأهل با چند نفر مجرد، چنان جذاب به نمایش گذاشته می شود که هر مردی دلش می خواهد شبی را مانند آنها بگذراند.

شوخی می کند (البته بدون گناه) دوست دارد.»

ازاین روایت بر می آید که اصل مزاح و شوخی منع شرعی ندارد و مزاح از دروغ و گناه پیراسته باشد، سبب جلب عنایت الهی نیز می شود.

«کَثرةُ المِزاحِ تَذهبُ بماء الوجه؛(1) شوخی بسیار، آبرو را می برد.»

آنچه در طنزهای کنونی به چشم می خورد، کثرت مزاح و شوخی است، بلکه تمام طنز شوخی است. از مجموع روایات فوق و بررسی آنها در می یابیم که هر چند در آنها اشاره ای به طنز مصطلح نشده است، ولی هر دسته از روایات درباره یکی از ارکان طنز بوده اند و یا با طنزهای کنونی در بخش هایی ارتباط می یابند. بنابراین، می توانیم ازاین روایات در کشف حکم طنزهایی که ویژگی های خاص دارند و یا در ملازمات طنز، از آنها استفاده کنیم.

اعتقادی را به پیرزن می آموزد و در این راه از هر دو عنصر اندوه و شادی بهره می گیرد.

2. حضرت علی علیه السلام فرمود:

اعرابی ای خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله می رسید و هدیه ای به او می داد، سپس به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض می کرد: پول هدیه ما را بده و پیامبر صلی الله علیه و آلهمی خندید. هرگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله غمگین می شدند، می فرمودند: اعرابی در چه حال است؟ ای کاش پیش ما بیاید(1).

از این حدیث در می یابیم از جمله مسائلی که غم ها با آن برطرف می شود، ملاقات با افرادِ با نمک و لطیف پرداز است، ولی در کنار این مسئله، زیبایی رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله را با مردم و روش های تربیتی ایشان را نیز در نظر باید داشت؛ یعنی حضرت به قدری کریمانه و با محبّت بودند که مردم به راحتی می توانستند به ایشان هدیه بدهند و سپس پول هدیه را بخواهند.

3. زنی به نام أمّ أیمن خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: همسر من شما را می خواهد. حضرت فرمود: همسر تو کیست؟ آیا همان کسی است که در چشمانش سفیدی است؟ زن گفت: به خدا قسم، در چشمان او سفیدی نیست! حضرت فرمود: بله، در چشمان او سفیدی است. دوباره زن گفت: نه به خدا قسم! سپس پیامبر صلی الله علیه و آلهفرمود: هیچ کسی (در دنیا) نیست؛ مگر اینکه در چشمانش سفیدی است که دور حدقه چشم را گرفته است.

در این حدیث نیز، نوعی شوخ طبعیِ همراه با وقار در رفتار حضرت دیده می شود. این احادیث، و حدیث های دیگر در این زمینه را نمی توان با

ص:68

طنزهای مصطلح کنونی در صدا و سیما تطبیق داد؛ گرچه در برخی جهات مانند لطافت و مزاح داشتن با طنزها مشترک است، ولی ارکان دیگر طنز را دارا نیست.

ندارد.(1)

_ آیت اللّه معرفت: طنز اگر با هدف مشروعی باشد و با یکی از عناوین محرمه ملحق نشود، ذاتاً مباح و قطعاً مشروع است.(2)

با توجه به این دیدگاه ها و نظریه های دیگر می توان نتیجه گرفت که اصلِ طنز حلال بوده و مشکل شرعی ندارد و فقط برخی ویژگی ها یا شرایط خاص است که بر حکم آن تأثیر می گذارد. در این جا به چند پرسش فقهی درباره طنز و پاسخ آن از سوی علمای دین اشاره می کنیم:

است.(1)

_ آیت اللّه معرفت: یک وقت مرسوم بود که در صدا و سیما راجع به شهرهای ایران و لهجه های مختلف طنزهایی می گفتند و هدف فقط این بود که مثلاً ایجاد حقارت در ذهن شنوندگان بکنند، آن وقت این موجب می شود که اهل آن شهر یا منطقه رنجیده خاطر بشوند، لذا جلویش گرفته شد و این کار قطعاً جایز نیست.(2)

با توجه به آنچه گذشت می توان گفت:

1. اصل اولی در طنز حلیّت بوده و جایز می باشد.

2. اگر در طنزی هتک حرمت باشد و از ابزار منفی (تهمت، غیبت، دروغ، استهزا، و...) استفاده شود، قطعاً حرام است.

3. اگر عرف طنزی را هتک حرمت نداند یا طنز، شخص خاصی را مدّ نظر نگیرد، بلکه عمومی و اجتماعی باشد، اشکالی ندارد.

البته هر سه حکم فوق ناظر به بعد فردی قضیّه است و ارتباط کامل با طنز مطرح در صدا و سیما ندارند؛ زیرا طنز در صدا و سیما به عنوان یک بخش هنری قلمداد می شود که افرادِ طنزپرور با یکدیگر در همه موارد توافق دارند و قصد آنها تنها اجرای فیلمنامه است و از طرف دیگر، مردم نیز به این برنامه ها به عنوان یک امر جدّی نگاه نمی کنند؛ گویا توافقی بین مردم و صدا و سیما در این باره صورت گرفته است که بدانند هرچه در طنزها اتفاق می افتد، حالت حقیقی ندارد. ازاین رو، نگاهی دیگر و از شکل و زاویه ای کلّی تر به طنز در شکل سازمانی و حکومتی آن سودمند خواهد بود.

شکل حکومتی، غیر از شکل فردی آن است. توضیح آنکه، حکم دوگونه است: فردی و حکومتی. در حکم فردی توجه به تکلیف و در حکم حکومتی بیشتر توجه به مصلحت است. از سویی دیگر، در حکومت، طنز تبدیل به نهادی اجتماعی می شود که تأثیرگذاری های فراوانی بر جامعه می گذارد و ویژگی هایی که در طنز فردی است کمتر در آن به چشم می خورد. ازاین رو ممکن است حکم چنین طنزی با توجه به شرایطی که در آن قرار دارد فرق کند. در کشف حکم شرعی طنز در صدا و سیما باید از هر دو نوع اجتهاد بهره بگیریم. مطابق اصل مصلحت، حکومت اسلامی نیز مانند دیگر حکومت ها نیاز به برنامه طنز دارد؛ زیرا:

_ جامعه کنونی، جامعه ای خسته از کار و تلاش روزمره است و نیاز به تسکین دهنده های مختلف دارد. از جمله این مسکّن ها برنامه های طنز است که برای ساعتی فرد را از حالت خستگی جسمی و روحی خارج ساخته و شاداب می سازد. دین می خواهد مؤمن را چنان پرورش دهد که در حالت سختی نیز غمگین نباشد، بلکه شاداب و راضی به رضای خدا باشد.

صدا و سیما امروزه، مهم ترین و گسترده ترین وسیله ارتباطی با مردم است؛ به گونه ای که هر فرد ایرانی روزانه چند ساعت از وقت خود را با آن می گذراند. این وسیله در عین حال که باید برنامه های جدّی داشته باشد، باید برنامه هایی نیز داشته باشد که فرد را هرچند به اندازه کم از این جریان روزمرگی خارج سازد؛ بنابراین، گرچه خنده و تفریح، هدف اصلی طنز نیست، ولی می تواند هدف فرعی آن قرار بگیرد.

از سوی دیگر، حکومت اسلامی نیز مانند دیگر حکومت ها نیاز به تبلیغ

ص:73

اندیشه ها و آرمان های خود و به باورنشاندن آنها در نهاد مردم دارد و در این راه، یکی از ابزارهای سودمند، همان طنز است.

ما موظفیم در تبلیغات دینی از تمام ابزارهای پیشرفته زمان و مکان استفاده کنیم. بنابراین، از طنز که در دنیای امروز و ادبیات امروز و در تبلیغات سمعی و بصری جایگاه خیلی مهم برای خود باز کرده است نباید غافل شویم.(1)

_ یکی از راه های مبارزه با دشمنان حکومت و ایادی کفر، این است که با هنر طنز، افکار و اعمال آنها را به نقد گذاشته و به محاسبه بگیریم. همانگونه که آنها در حرکت های ضد اسلامی و ایرانی خود دست به هرگونه حربه ای می زنند، ما نیز می توانیم از برنامه های طنز استفاده کنیم.

_ عصر امروز، عصر ارتباطات است. موج عظیم ارتباطات که سومین موج(2) پس از موج کشاورزی و صنعتی است، می رود که تمامی دنیا را با وسایل ارتباطات جمعی به همدیگر وصل کند. ماهواره ها و اینترنت، شبکه های عظیم خبری و اطلاعاتی و... همگی در پس تحقق این هدف هستند. حال در این صحنه آشفته جهانی که حکومت اسلامی هم در داخل امواج آن قرار دارد و جوان مسلمان با صدها برنامه ماهواره ای و اینترنتی روبه رو است، آیا می توانیم فقط با برنامه های جدی و خشک، مخاطبانی سراپاگوش داشته باشیم. روشن است که این امر امکان پذیر نیست.

نکته دوم این است که حال که نهاد و مجموعه ای به نام طنز در حکومت اسلامی ضروری است، این بحث در کدام بخش از بحث های فقه داخل

ص:74

می شود، تا بتوانیم احکام و شرایط طنز را استنباط کنیم؟

هر یک از مباحث فقهی در کشف بخشی از برنامه حکومت اسلامی ما را یاری می رسانند. بخش سیاسی حکومت اسلامی را مباحثی مانند جهاد، ولایت فقیه، امر به معروف و نهی از منکر و... و بخش اقتصادی آن را ابوابی چون: مکاسب محرمه، بیع و... و بخش حقوقی آن را باب های قضا و حدود و قصاص و دیات و میراث و... تشکیل می دهند. به همین ترتیب، بخش های دیگر حکومت اسلامی هر کدام از چندین باب فقهی کمک می گیرند تا برنامه حکومتی را تنظیم سازند.

در این میان، بخشی از مسائل حکومتی نیز مربوط به تبلیغات حکومت اسلامی و تعلیم و تربیت و همچنین امور فرهنگی و هنری است. این سه بخش از ارکان مهم حکومت اسلامی هستند که وظیفه آموزش و تربیت جامعه در زمینه علم و صنعت و هنر و متکامل ساختن جامعه اسلامی در زمینه های علمی و معنوی و فرهنگی را بر دوش گرفته اند.

طنز، با توجه به اینکه ابزاری مهم برای تبلیغات است و نقش والایی در آموزش و تربیت جامعه دارد و از جمله هنرهای جوان و سرزنده است، می تواند در هر یک از این سه بخش بررسی شود؛ اگر مقوله طنز را در راستای وسایل ارتباط جمعی در نظر بگیریم، این موضوع نیز می تواند جزء مسائل و ابزارهای تبلیغاتی در حکومت اسلامی بررسی و نقد شود.

به چشم می خورد که بدون رفع و تکمیل و تصحیح آن، طنز به معنای دینی و اسلامی را به صورت کامل نخواهیم داشت. این کاستی ها غیر از کاستی های فنی و هنری طنز است و از زاویه دین محوری، آسیب های طنز موجود را بررسی می کند. مجموع این آسیب ها را می توان در شش بخش دسته بندی کرد:

نیز بر می آید و لازم نیست ریزه کاری های طنز و الگوهای تربیتی آن مورد توجه باشد. ازاین رو، باید محدوده سوژه ها در طنز روشن شود و طنزپرداز در گزینش موضوع طنز همانند اجرای آن، ریزبین و حساس باشد و در این راه از دیدگاه های کارشناسان هنری و جامعه شناسان و روان شناسان و کارشناسان دینی بهره ببرد.

لودگی های هزل گونه نیفتند.

کند یا قدرت تشخیص هدف مثبت را از هدف منفی نداشته باشد؛ مخاطب نیز ممکن است در هدف خود از شنیدن یا دیدن طنز دچار اشتباه شود. چون این مسئله که مخاطب با چه هدفی پای تلویزیون می نشیند و پلان ها و سکانس های طنز را یک به یک (آگاهانه یا از خود بیگانه) دنبال می کند و به چه میزان به هدف مورد نظر طنزپرداز نزدیک می شود، امری احتمالی است و این احتمال در جهت اشتباه نیز صحیح است.

برای اینکه این تفاوت نگرش ها در تعیین هدف، اصلاح شود و مخاطب، تصویری روشن از اهداف طنز داشته باشد و به ویژه طنزپردازان در اهداف طنز از وادی دین و عقلانیت فاصله نگیرند، باید ملاک و معیاری درباره اهداف، با استفاده از منابع دینی ارائه دهیم.

برای به دست آوردن اهداف صحیح طنز، طنزپرداز و مخاطب باید چند نکته را در نظر داشت:

_ اسلام برای زندگی انسان و خلقت او، چه هدفی مطرح کرده است؟

_ اسلام برای طنز که بخشی از زندگی طنزپرداز و مخاطب است، چه هدف یا اهدافی مشخص می کند و از چه اهدافی باز می دارد؟

از منظر دین، انسان آغاز و انجامی دارد و زندگی او هدف دار است و پوچ نیست. مرگ پلی به جهان بالاتر و ابدیّت است و دنیای کنونی، محلّی برای آزمایش و ابتلای انسان و تکامل اوست. این فرصت شصت یا هفتاد ساله در دنیا در مقایسه با ابدیّت هیچ نیست و انسان باید در این فرصت کوتاه برای خود توشه ای برای یک سفر به بی نهایت بیندوزد. بهترین اندوخته و توشه برای این سیر، همانا معرفت و عبادت است. قرآن هدف زندگی انسان در دنیا

ص:80

را چنین ترسیم می کند.

وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ اْلإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ. (ذاریات: 56)

جن و انس را نیافریدم مگر برای عبادتم.

در جایی دیگر می فرماید:

اللّهُ الَّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ... لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ وَ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْمًا. (طلاق: 12)

خداوند مجموعه آسمان و زمین و دستوری را که به وسیله فرشتگان در مجاری آسمان و زمین عبور می کند...، خلق کرده تا شما به علم و قدرت خدا عالم شوید.

یکی از اجزای مجموعه نظام آفرینش، خود انسان است که هدفی دارد و آن هدف، آگاهی او به قدرت و علم خداست.(1) پس تمامی حرکات و سکناتِ زندگی انسان، باید با این هدف های متعالی هماهنگ باشد. از نظر اسلام، هدفی که طنزپرداز و مخاطب باید داشته باشند، باید در طول این اهداف عالی باشد و اگر در جهت خلاف آنها صورت بگیرد، از هدف دینی بودن خارج است. این مسئله، یک اصل کلی برای تعیین هدف در طنز است که باید جزئی تر شود تا حد و مرز اهداف طنز روشن تر شود. بنابراین برای دقیق تر شدن این بحث، اهداف را در سه بخش بررسی می کنیم:

1. اهداف فرعی یا میانی؛

2. اهداف اصلی و نهایی؛

ص:81

3. اهداف منفی.

هر یک از این هدف ها نیز ممکن است به صورت بلند مدّت یا کوتاه مدت مطرح شوند. همچنین هرکدام از این اهداف ممکن است آشکارا پیش چشم طنزپرداز یا مخاطب باشند یا در زوایای فکری آنها و یا در زوایای عمل آنها پنهان باشند. همچنین هر سه نوع هدف می توانند در وادی مسائل تربیتی وارد شده و اهدافِ تربیتی مثبت و منفی داشته باشند؛ بنابراین، با نمودار زیر می توان انواع هدف و ارتباط آنها را با یکدیگر در طنز مشاهده کرد:

آموزشی

نگرشی

رفتاری

آموزشی

نگرشی

رفتاری

آموزشی

نگرشی

رفتاری

آموزشی

نگرشی

رفتاری

آموزشی

نگرشی

رفتاری

آموزشی

نگرشی

رفتاری

هدف طنزپرداز

هدف طنز

هدف مخاطب

اهداف مشکوک

اهداف مثبت

اهداف منفی

آشکار

پنهان

آشکار

ص:82

پنهان

آشکار

پنهان

بلندمدت

کوتاه مدت

بلندمدت

کوتاه مدت

بلندمدت

کوتاه مدت

نمودار (1 _ 3) انواع اهداف در طنز و ارتباط آنها با یکدیگر

ص:83

دارد. اصل خنده، چنان که در بخش های پیش مطرح شد، اگر با آداب و شرایطش باشد، مثبت و مفید است، ولی هدف قرار گرفتن خنده برای یک برنامه ملی و نشستن چند میلیون بیننده در پای تلویزیون یا رادیو برای خندیدن و وقت تلف کردن و به اصطلاح گذران اوقات فراغت با خنده، مدّ نظر اسلام نیست. اگر خنده اصل قرار بگیرد و طنز تنها وسیله ای برای خنداندن باشد، باید آن را هزل، فکاهی، کمدی، دلقک بازی و... نامید.

پس طنزپرداز و یا مخاطب نمی توانند از طنز، تنها انتظار خندانیدن داشته باشند، چنانکه غربی ها نیز عقیده دارند طنزپرداز هرچند ممکن است از استعدادش لذّت ببرد و امیدوار باشد که ما هم از آن لذّت ببریم، ولی معمولاً قصد جدی تری را تصریح می کند.(1)

شهید آوینی رحمه الله درباره اینکه خنده نمی تواند هدف قرار گیرد، چنین می نویسد:

آیا می توان خندیدن را به عنوان یک هدف اختیار کرد؟ گاهی شنیده می شود که خنده را به مثابه یک مکانیسم دفاعی در برابر مشکلات اعتبار می کنند و فی المثل پیشنهاد می دهند که برای تخفیف دشواری های ناشی از تضییقات اقتصادی، رسانه های گروهی باید خنداندن را به مثابه یکی از اهداف اصلی کار خویش اختیار کنند. این سخن که ریشه در یک برداشت عامیانه از روان شناسی جدید دارد، بر جهل گوینده نسبت به غایات کمالی وجود انسان استوار است. خنده مکانیسم دفاعیِ انسان هایی است که ضعف نفس، آنان را از مواجهه با چهره جدّی حیات عاجز ساخته است. اگر «فرار» را بتوان به مثابه

ص:85

یک مکانیسم دفاعی پذیرفت، خنده را هم می توان... . اتّخاذ خنده به مثابه یک هدف مجاز نیست، چنان که انسان اجازه ندارد لذت بردن را به مثابه غایتی برای حیات خویش اختیار کند. شکی نیست که سینما [و تلویزیون و به ویژه طنز] از توان بسیاری برای ایجاد تفنن و تلذذ برخوردار است و اگر نبود این حقیقت که «خُلِقْتُمْ لِلْبقاء لا لِلْفناءِ؛ شما را برای بقا آفریده اند نه فنا»، انسان نیز می توانست خود را تسلیم لذات کند و کسی هم داعیه ای جز این نداشت.(1)

طنز که خود را یک سر و گردن بالاتر از هم خانواده های خنده زاد می داند، نمی تواند مانند آنها فقط برای خنده تلاش کند. در طنز، خنده، تنها پله ای برای صعود و پلی برای گذر به هدف اصلی است و چنانکه گفتیم طنز لزوماً با خنده همراه نیست؛ بلکه خنده، تعجب، ایجاد سؤال، انتقاد، تخیّل و... همگی در طنز حضور دارند و شوخی و جدّی در کنار هم جالب تر است تا فقط خنده خشک و خالی. اگر ما برای گذران اوقات افراد جامعه، خنده را تجویز کنیم و آن را هدف اصلی بخشی از برنامه های صدا و سیما قرار دهیم، روز به روز باید افزون بر افزایش مقدار و زمان برنامه های خنده دار، بر عناصر خنده آور آنها بیفزاییم و به تدریج نه تنها تمامی بخش های سازمان، بلکه تمامی جامعه، خنده و امور لهو را نسخه اصلی گذران اوقات خود به شمار می آورند. طرح خنده به عنوان یک هدف درازمدّت، آثار تربیتی منفی مختلفی برجای می گذارد، نه خنده به عنوان یک هدف میانی و فرعی. برخی برنامه های طنز صدا و سیما همین هدف را به جد دنبال می کنند؛ گرچه در

ص:86

مجله ها و نشریه های مربوط به نقد و معرّفی برنامه های طنز سازمان، اهداف دیگری برای این طنزها عنوان می شود. برای نمونه، هدفی که برای سریال «بدون شرح» عنوان می شد، انتقاد از عملکرد نشریه های زرد (بی محتوا) بود، ولی آنچه عملاً از سریال بر جای ماند، تکیه کلام ها، اداها و شکلک هایی بود که آقای کاووسی و همکارانش در طول برنامه ها استفاده می کردند و نتیجه این شد که هدف این طنز به خنده و سرگرمی ختم شد.

حاصل سخن آنکه کسی با ایجاد تفنن و سرگرمی برای مردم، به طور محدود و حتی المقدور با غایات کمال طلبانه، مخالفتی ندارد، ولی جذب انسان به سوی اهدافی که با حیات طیبه انسانی مخالفت دارد، ظلمی غیر قابل بخشش است(1) که متأسفانه طنزهای کنونی به این سمت پیش می روند و اگر این مسابقه جذب تماشاگر سرعت گیرد، همه اهداف عالی و ارزش ها فدای تکنیک جذب تماشاگر خواهد شد.

«شرط لازم» است، امّا «کافی» نیست.(1)

بنیان جذابیت در طنز بر ایجاد اعجاب و تفنّن و تلذّذ است و نمی تواند جدا از این مسئله در نظر گرفته شود. جذابیت یک طنز نمی تواند بر عواطف انسانی متّکی نباشد؛ نمی تواند بر آمال و آرزوهای بشری و میل او برای فرار از واقعیّت اتکا نکند؛ نمی تواند به نیازهای کودکانه بزرگسالان، بی اعتنایی کند؛ نمی تواند در کیفیت تأثیر خویش هیجان ها و واکنش های عصبی انسان را به شمار نیاورد؛ نمی تواند به عشق های مجازی نپردازد؛ نمی تواند زیبایی های ظاهری را فراموش کند؛ نمی تواند روابط ساده اجتماعی را دور بریزد و... اما در تمامی این موارد هرگز نباید از این اصول فارغ شود:

_ اصالت دادن به ضعف های بشری مجاز نیست. ضعف ها و کاستی های مختلف بشر امروز را، همواره به عنوان یک اصل و واقعیت همه گیر و غیر قابل اصلاح مطرح کردن، طنز نیست؛ بلکه ترویج ناخودآگاه ضعف هاست. بلکه این ضعف ها باید در حاشیه باشد و اصل نقاط مثبت و توانایی ها و محاسن باشد و به آنها تشویق شود.

_ آزادی انسان و عقل و اختیار او نباید محکوم جاذبیت های تکنیکی شود.

_ جذابیّت نباید هدف اصلی قرار گیرد؛ گرچه می تواند وسیله ای برای رسیدن و رساندن به هدف متعالی باشد و به عنوان هدف میانی و فرعی مطرح شود.

_ اعتنا به نیازهای فطری، غریزی و طبیعی انسان برای ایجاد جاذبه، نباید

ص:88

از سلوک او به سوی کمال وجودی خویش جلوگیری کند.(1) اگر جذابیت اصالت یابد و هیچ حدی نیز وسیله را محدود نکند، همان اتفاقی می افتد که اکنون در سینمای غرب افتاده است: فیلمساز کمند خویش را به غرایز شهوی و غضبی تماشاگر و هزار ضعف دیگر در وجود او بند می کند تا سدّ دفاع روانی او را خرد کند و وجودش را تسخیر کند.(2) آیا آنچه در «پاورچین» دیدیم و اظهار نظرهای منتقدان، به نقطه ای غیراز جذب تماشاگر و نشاندن او در پای تلویزیون و تسخیر وجودی او می انجامید؟ در «نود شب» و «نقطه چین» و تمامی طنزهای رکورد دار در امر تماشاگر چطور؟ یعنی نقطه پایانی و غرض و هدف نهایی که همه طنزهای به اصطلاح موفق صدا و سیما دنبال کرده اند و به آن نایل شده اند، فقط جذابیّت بوده است. صد البته که جذابیت جزء جدایی ناپذیر طنز است. اگر طنزی جذّاب نبود، دیگر طنز نیست، ولی جذابیت هدف اصلی طنز نیست، بلکه جزئی از ذات طنز است. طنز باید با جذابیّت ساخته شود و پیش رود، ولی نباید به آن ختم شود؛ چون رسالت طنز این است که به چیزی ورای خود و بالاتر و مهم تر از خود دست یابد و آن ایجاد یک شخصیت حقیقی برای مخاطب و آگاه کردن او نسبت به خودش است، نه اینکه فقط او را جذب کند و با استفاده از ضعف های وجودی تماشاگر، دوباره او را به دریای خیالات و تصورّات شخصیت خیالی و ساختگی خود برگرداند. جذابیت در طنز به شکلاتی می ماند که پزشک

ص:89

دست کودک می دهد تا با آن مشغول شود و در همان لحظه که کودک سرگرم پاسخ دادن به خواسته شکم خود شده، آمپول را می زند. کودک درست در اوج احساس لذّت، دردی ناخوشایند را تحمل می کند. طنز باید جذاب باشد و چنان مخاطب را جذب کند که او فقط با سوژه مطرح شده سرگرم شود، ولی در لحظه یا لحظاتی حساس که باید درد مخاطب به او شناسانده شود و راه درمانش بیان شود، این جذابیت واپس بکشد و فقط در خدمت بیان آن غرض اصلی باشد. ازاین روست که می گویند طنز معجونی از نوش و نیش است.

شرایطِ انتقاد در آن رعایت شود.

طنز معجونی از نوش و نیش است و نیشِ طنز که همان انتقاد است، گرچه هدف خوبی است، ولی هرگز هدفِ اصلی طنز نیست، بلکه هدف والاتری بر انتقاد ضمیمه شده که همان ترمیم و اصلاح نابسامانی های موجود در فرد و جامعه و هشدار و آگاهی دادن به مخاطب است. در منابع روایی ما، روایات پرشماری در زمینه نقد وارد شده است امام صادق می فرماید:

بهترین دوستان من کسی است که عیب هایم را بر من هدیه کند.(1)

این روایت اهمیت انتقاد فردی را می رساند. عنوان هدیه برای انتقاد زیباترین عنوان است، ولی نکته مهم در این روایت این است که تعبیر «إلیَّ» به کار رفته است، یعنی عیوب مرا فقط به خودم برساند و نزد دیگران بازگو نکند. عیب های شخصی افراد، نباید در محافل عمومی یا نزد دیگران مطرح شود؛ اما گاهی عیب، به شخصیت اجتماعی یا منزلت سیاسی فرد مربوط می شود نه به خود فرد؛ به این صورت که او در مسئولیتی که جامعه بر دوش او نهاده کوتاهی کرده و ضربه ای را بر جامعه وارد کرده است. در این صورت، او تنها بر خویش ظلم نکرده، بلکه بر جامعه نیز ستم کرده است. انتقاد فاحش و آشکار از چنین فردی، نه تنها منفی نیست، بلکه بسیار مطلوب است. همانند قیام امام حسین علیه السلام بر بنی امیه که عمل آشکار و انتقادی روشن بود یا انتقادهایی که امام خمینی رحمه الله از امریکا و سردمداران استعمار و کفر جهانی با عنوان «شیطان بزرگ» و... داشتند. یا انتقادهایی که هم اکنون از

ص:91

سوی مقام معظم رهبری بر دشمنان خارجی و برخی مزدوران داخلی صورت می گیرد. در هر صورت انتقاد سازنده در جامعه اسلامی عملی مثبت است و می تواند هدف میانی و فرعی طنز قرار گیرد.

با توجه به آنچه گفته شد، انتقاد در طنزهای صدا و سیما باید شرایط زیر را داشته باشد:

1. باید سازنده باشد، نه سست کننده و مخرب. انتقادی که از روی هوا و هوس و طمع و کینه انجام گیرد، به جای آنکه به فکر اصلاح و آگاهی دادن به مخاطب باشد، در فکر جنگ افروزی و انتقام و ایجاد دشمنی و تفرقه است. با این انگیزه سراغ طنز رفتن، آثاری نامطلوب در جامعه بر جای خواهد گذاشت.

_ انتقاد باید آگاهانه و عالمانه و برنامه ریزی شده باشد. چنانکه برای خود طنز و اجرای آن زمان بسیاری صرف می شود و با دقت، ریزترین حرکات و سخنان خنده دار و هیجان آور در آن بررسی می شود، باید برای انتقاد و روش صحیح آن هم پشتوانه علمی و تخصصی وجود داشته باشد؛ یعنی انتقاد باید عاقلانه و عالمانه باشد و طنزپرداز، فردی آگاه به حدود و شرایط انتقاد باشد. این نوع انتقاد نیازمند روان شناسی و جامعه شناسی صحیح از جامعه و معرفت شناسی و دین شناسی صحیح از اسلام ناب است تا انتقادی راستین و اسلام پسند ارائه شود.

_ نمایش نکته های مثبت در کنار انتقاد از بدی ها.

در کار هنری [به ویژه طنز]، صرفاً به تخریب ضد ارزش ها و زدودن مسائل و عوامل منفی از ذهن ها بسنده نشود و تنها حالت انتقادی نداشته باشد. اگر بتی

ص:92

شکسته می شود، خدا جایگزین گردد. اگر خصلتی کوبیده می شود، فضیلتی معرفی گردد. تنها به «نه» اکتفا نشود، بلکه «آری»هایی هم جهت الگوگیری در کار باشد.(1)

در طنزها اگر شخصیتی یا عملی یا فکری مردود اعلام می شود، در مقابل ایده های مطلوب و زیبا جایگزین آن شود.

و معلم نمونه دارند تا بتوانند با شایستگی به تکامل جامعه کمک کنند. بهترین ابزار برای تعلیم و تربیت، هنر است و نافذترین هنر در عصر حاضر، هنرهای صوتی و تصویری اند. پرقدرت ترین هنرهای صوتی و تصویری نیز برنامه های طنز است. بنابراین طنز می تواند به عنوان یکی از مهم ترین ابزارها در خدمت تعلیم و تربیت قرار بگیرد، ولی آموزش و پرورش در طنز باید تحت شرایطی صورت بگیرد که به صورت جداگانه بررسی می کنیم:

بگیرد و خنده دارتر به نظر بیاید، معمولاً از شیوه تحقیر دیگران در جمع و خنده دیگران بر او، عشق های مجازی، دو به هم زنی ها، کلمات و اصطلاحات بی ادبانه و... استفاده می شود. این مطلب اگرچه ممکن است به سبب غیرواقعی بودن، مشکلی برای بازیگر یا برخی تماشاگران ایجاد نکند، ولی خود به خود فرهنگ تحقیر، ابتذال، بی ادبی و کم شخصیت انگاشتن طرف مقابل را در جامعه ترویج می کند.

منکر شناخته می شوند:

کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ. (آل عمران: 110)

شما بهترینِ امت که بر مردم (برای اصلاح بشر) قیام کردند هستید؛ امر به معروف و نهی از منکر می کنید.

امر به معروف و نهی از منکر از ارکان بسیار مهم در حکومت اسلامی است که اموری مانند تبلیغات، رسانه ها، آموزش و پرورش، حوزه و دانشگاه، نیروهای انتظامی، قوه قضائیه، فرهنگ و ارشاد، ورزش و تربیت بدنی، هنر، ادبیات و بسیاری مسائل دیگر زیر مجموعه این رکن عظیم هستند. امر به معروف به یقین هدف بزرگی برای طنز است و هر طنزی که در این مسیر قرار گیرد و چنین هدف والایی را مدِ نظر قرار دهد، نیمی از راه اسلامی شدن را طی کرده است.

اگر امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ما نهادینه شود و فرهنگِ غالبِ آن گردد، اغلب مشکلاتِ کشور حل شده است. خانواده ها به سمت خیر و صلاح پیش می روند؛ بدی ها از میدان به در می شوند و بدها کنار رفته، خوبی و خوبان جای آنان را می گیرند. چنانکه اگر امر به معروف در جامعه ترک شده و به ضدِ ارزش تبدیل شود، قضایای بالا عکس خواهد شد. روشی که بهلول در امر به معروف و نهی از منکر و یا انتقاد پیش می گرفت، در واقع متّکی بر طنز بود. هدفِ طنز، انتقادی تربیتی است که در واقع نوعی نهی از منکر است و مفهوم امر به معروف را نیز در خود دارد و به اصلاح فرد و جامعه می انجامد. بنابر آنچه بیان شد، می توان نتیجه گرفت امر به معروف و

ص:96

نهی از منکر با دو شرط می تواند هدف طنز قرار بگیرد:

1. با ابزارهای دیگر نتوانیم به شخص تذکر دهیم. برای نمونه، اگر مسئول یا سازمانی حرکتی خلاف قانون یا مسائل شرعی در پیش گرفته است و از راه های قانونی و مرسوم نمی توانیم شخص را متنبه کنیم، در این صورت طنز می تواند وسیله ای برای امر به معروف فرد یا سازمان مورد نظر باشد. در این زمینه، آیت اللّه مکارم شیرازی چنین می گوید:

در صورتی که طنز، در پاره ای مسائل کلی اجتماعی باشد و اگر نقدی می شود و نیشی هم در آن هست، متوجه شخص خاصی نباشد، اشکالی ندارد و اگر متوجه شخص خاصی باشد، گاهی مصداق امر به معروف و نهی از منکر است و راهی برای این کار جز توسل به این شیوه (طنز) نیست، این هم اشکالی ندارد.(1)

2. امر به معروف در صورتی هدف طنز قرار می گیرد که واقعاً امر به معروف باشد؛ نه امر به منکر و نهی از معروف. این مسئله زمانی تحقق می یابد که یا طنزپردازان خود به ویژگی ها و شرایط و مراحل امر به معروف اطلاع کامل داشته باشند و نوشتار و اجرای طنز را براساس آن تنظیم کنند و یا همواره در تهیه و تدوین طنزها، اسلام شناسی آشنا با هنر و زبان آن حضور داشته باشد.

از جمله اهدافی که در برخی برنامه ها، به ویژه در برنامه هایی که مربوط به اصناف یا لهجه ها و یا طوایف و ملیت ها صورت می گیرد، تمسخر و تحقیر فرد یا افرادی است که موضوع طنز قرار گرفته اند. هدف مورد نظر، هدفی پست و غیر انسانی است که عقل انسان چنین هدفی را برای طنز که در وادی هنر گام نهاده نمی پذیرد و تمامی عقلای عالم و جوامع، این نوع از برنامه ها را نامطلوب و غیرمنطقی و خارج از محدوده طنز می شمارند. به ویژه که این گونه برنامه ها پی آمدهای بسیار مخربی برای نویسنده، بازیگر و مخاطبان دارند. نکته دیگر اینکه برنامه ای که هدفش استهزا است، توجهی به ارزش ها ندارد و از هر ابزاری برای رسیدن به هدف خود بهره می گیرد. ازاین رو، دروغ، غیبت، تهمت، ریشخند و... که از سوی قرآن و اهل بیت علیهم السلام منع شده اند، جایگاه برجسته ای در این نوع از برنامه ها دارند. قرآن کریم در این باره می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ... . (حجرات: 11)

ای مؤمنان، گروهی از شما گروهی دیگر را مسخره نکند، چه بسا آن گروه مسخره شده بهتر از مسخره کننده باشد.

یعنی حتی در صورت احتمال نسبت به برتری و خوبی طرف مقابل، او را مسخره نکنید.

اشاعه فحشا به هر وسیله ای و در هر شکلی حرام است و عذاب اخروی دارد. همچنان که قرآن کریم می فرماید:

إن الَّذین یُحبُّون أَن تَشیعَ الفاحشةَ فیِ الَّذین آمنوا لَهم عَذابٌ اَلیمٌ فیِ الدُّنیا و الاخِرة. (نور: 19)

کسانی که دوست دارند فحشا (بدی) در بین مؤمنان رواج یابد برایشان عذابی دردناک در دنیا و آخرت است.

نکته مهم در آیه این است که این آیه کسانی را که دوست دارند فحشا گسترش یابد، مخاطب قرار داده است. ازاین رو، حتی تمایل به اشاعه فحشا که همان کار شیطان است، عملی بسیار زشت است و مجازاتی دردناک دارد. اگر هدف کسی در نوشتن، صحنه پردازی، اجرا، ضبط و پخش برنامه طنز اشاعه فحشا باشد، درست در نقطه مقابل امر به معروف قرار گرفته است و به عنوان دشمن حکومت اسلامی شناخته می شود. بنابراین، برنامه طنز باید از چنین اهدافی دور باشد و تربیت سالم جامعه را در رأس اهداف خود قرار دهد. طنزی که چنین هدفی داشته باشد دیگر طنز نیست، بلکه هزل و فحشا است.

ص:99

ذات خود، خوبی و بدی ندارد و این ما هستیم که با اهداف مخصوص و شرایط ویژه ای که ترتیب می دهیم، رنگ مثبت یا منفی به آن می بخشیم، ولی اثر مثبت و منفی طنز، آثار ذاتی طنز نیستند، بلکه این طنزپرداز است که با افکار و اعمال خود، این اثر را به وجود می آورد. حال هر سه نوع این آثار را که طنز بر مخاطبان و بر خود طنزپردازان می گذارد، بررسی می کنیم. آثار طبیعی طنز در تمامی طنزها وجود دارد. این آثار بر دو گونه اند: فردی و اجتماعی.

صورتِ قهری انجام می پذیرد. طنز، اگر مثبت باشد و الگوهای مناسبی ارائه دهد، آموزش مثبت دارد و اگر عکس قضیه باشد، آموزش منفی در پی دارد. انسان در همان حالی که به صحنه ای از طنز می خندد، با اطلاعاتِ پیشین خود نیز ارتباطی برقرار می کند و خواسته یا ناخواسته نکته ای از آن می آموزد. این یادگیری به مرور زمان در نحوه گفتار، عمل، تفکر و عقیده مخاطب ظاهر می گردد. برای نمونه، در برخی طنزها، بازیگرانِ مرد با چهره ای مشخص ظاهر می شوند و پس از اجرای یک مجموعه مثلاً پنجاه قسمتی، محبوبیت ویژه ای در نزد بینندگان می یابد؛ به گونه ای که اگر چهره خود را تغییر دهد، از جذابیتش کاسته می شود.

این، همان تأثیر غیر مستقیم در آموزش افراد و تغییر الگوها و علاقه مندی آنهاست که در بسیاری از برنامه ها وجود دارد، ولی چون نامحسوس است، به نظر نمی آید. مهم ترین عنصر در تأثیرپذیری از طنز، عنصر علاقه به طنزپرداز و برنامه طنز است. انسان از لحاظ روانی حالتی دارد که وقتی علاقه به چیزی پیدا می کند، ناخودآگاه کاستی ها و ضعف های آن را نمی بیند و یا اگر ببیند، کم رنگ می بیند و احساس الگوبرداری از آن در او افزایش می یابد. در طنز نیز به ویژه در آداب و رفتار ظاهری که عبارت است از طرز گفتار و پوشش و... این قضیه کاملاً دیده می شود؛ ازاین رو در روایات، تأکید شده است که مواظب دوست و هم نشین خود باشید؛ زیرا نفس انسان بدون اینکه با خبر باشد، از هم نشینش چیزی را می دزدد؛ یعنی از ویژگی های او و افکار و اعمالش چیزهایی بر می گیرد. در طنز هم، دزدی نفس که همان الگوبرداری و اشتیاق ناخودآگاه است، به آرامی در ضمیر انسان نفوذ می کند و شخصیت او

ص:102

را تغییر می دهد. بنابراین، آموزش، به طور ناخودآگاه با طنز همراه است. مهم این است که هدف ما از همان آغاز، آموزشِ الگوهای صحیح باشد و روش و اجرای مطلوبی را در پیش بگیریم تا آموزش، همان باشد که اسلام می خواهد. وگرنه اگر قصد آموزش نداشته باشیم و یا الگوهای غلط و روش نامطلوبی را پیش بگیریم، طنز به جای آموزش های مثبت فقط نکات مسخره و منفی را آموزش خواهد داد و این ما را از اهداف بزرگ طنز که در گذشته بیان کردیم دور خواهد ساخت.

برنامه ریزی جدی و توجه همه جانبه و بودجه بیشتر را روشن می کند.

در طنزهای کنونی این عامل باعث ایجاد یک زبان بی تناسب ارتباطی در مسائل جدّی و غیر جدّی زندگی می شود که هیچ سودی به حال مخاطبان ندارد و تنها نتیجه طبیعی این واژه ها این است که در طول مدت پخش هر طنزی در صدا و سیما اصطلاح های خاص آن در زبان ها رایج می شود و جای احوالپرسی ها و شوخی های دیگر را می گیرد.

که همه چیز مسخره است و به هر چیزی می توان پوزخند زد و بیشتر افکار و اندیشه ها حالتی مسخره دارد. این گونه افراد زندگی را از زاویه ساده لوحانه تماشا می کنند و در نتیجه قوای عقلی برای تجزیه و تحلیل منطقی را از دست می دهند. طبیعی است آنکه اندیشه خود را در راه باطل و امور بیهوده صرف می کند، از نیروی تعقلش در امور حق کاسته می شود. چنانچه حضرت امیر علیه السلام می فرماید:

ما مزح إمرأةُ مزحةً إلا مج من عقله مجةً؛(1)

هیچ فردی مزاحی هرچند کوچک نمی کند؛ مگر آنکه مقداری از عقل و اندیشه او کاسته می شود.(2)

نقطه مقابل تعقل و تفکر، حماقت و ساده لوحی است. بنابراین، برنامه ای که عقل و اندیشه را از بین می برد، در واقع حماقت را به جای آن می نشاند. چنانکه امیرمؤمنان می فرماید:

«مَنْ کَثُرَ مِزاحُه اِسْتَمْحَقَ؛(3) هرکس در مزاح و شوخی زیاده روی کند، خواستار حماقت و کم عقلی شده است».

این اثر فکری و روانی را به روشنی می توانیم در هزل و لودگی ها که خنده بسیار و قهقهه را در پی دارد ببینیم.

حقیقی و ثابت زندگی است. طنزپرداز و همچنین مخاطبِ طنز نامطلوب، کم کم از وادی حقایق خارج شده، همه چیز را با عینک شوخی و تمسخر می بیند. این اثر طنز نامطلوب می تواند آثار زیان باری بر روان انسان داشته باشد و تأثیرهای اجتماعی فراوانی از خود بر جای گذارد. از جمله این آثار که از نابودی ایمان به حقایق به دست می آید، ابطالِ جدیت و به شوخی گرفتن همه امور است. شخصی که همه چیزش مسخرگی و شوخی است، امور جدی اش نیز تبدیل به شوخی می شود و حالت هزل بر تمامی زندگی اش سایه می افکند. حضرت امیر علیه السلام می فرماید:

«من کَثُر هزلُه بطَلَ جدُّهُ؛(1) هرکه هزلش (شوخی اش) زیاد شود، رفتار و گفتار جدی اش باطل می شود».

«مَنْ کَثُرَ مِزاحُهَ قَلَّتْ هِیبتُه؛(1) هرکه مزاحش فزون شود، هیبتش کم می شود».

و نیز می فرماید:

«مَنْ کَثُرَ مزاحُه قلَّ وِقارُه؛(2) هرکه مزاحش فزون شود، وقارش کم می شود».

و اصل برادری مؤمنان(1) و همچنین پرهیز از تفرقه(2) را بر هم بزند، امری ناشایست و انجام آن حرام است. حتّی امروزه مسئله وحدت امری فرامرزی بوده و با ادیان دیگر نیز ارتباط می یابد. تقابل و مخالفت ادیان نباید در قالب طنز مطرح می شود تا مبادا شکاف بین آنان عمیق تر گردد؛ بلکه از راه گفت وگوی ادیان که مقدمه ضروری گفت وگوی تمدن هاست، می توان به صورتی معقول و مسالمت آمیز، اشتراک و اختلاف ادیان و حق و باطل آنها را مشخص ساخت.

مؤمن از حرمت کعبه بیشتر است(1) و ریختن آبروی مؤمن، گناه بسیار بزرگی است و جامعه را به سوی تباهی و فساد سوق می دهد.

دارای آثاری بسیار شگرف و نیک خواهد بود و فرد و جامعه را به سوی کمال و سعادت و وحدت هدایت خواهد کرد. طنز نیز می تواند دارای آثار فردی و اجتماعی باشد.

شناخته است».

بنابراین، معرفت نفس و کاستی های آن از سودمندترین علوم است و هر وسیله مطلوبی در راه رسیدن به این شناخت قابل قبول و نیک است؛ حتی اگر این وسیله، طنز باشد.

کوچک و بزرگ است. وحدت در نظام اسلامی دارای جایگاهی بزرگ است و رسیدن به وحدت ملی و جهانی و دینی، از جمله اهداف اسلام عزیز است. اگر طنز بتواند عاملی در راه ایجاد یا تقویت وحدت و هم بستگی اجتماعی باشد، بسی افتخار نصیب خود کرده است و این به دست نمی آید مگر اینکه شعارها، حرکات، لحن ها، صحنه سازی ها، موسیقی ها و... همگی در راستای زدودن کدورت ها و زنگارهای اختلاف و همدل و همراه نشان دادن جامعه باشد. چنین طنزی وقتی ساخته و پرداخته می شود طنزپردازان، دارای اندیشه هایی متعالی و بدون ملی گرایی و فرقه گرایی باشند و خودشان خواهان طنز وحدت بخش باشند.

فصل در نظر است موضوع شناسی و ارائه ملاک هایی برای تشخیص موضوع های صحیح، به جا و ضروری برای استفاده در طنزهای سازمان است.

نکاتی که باید در زمینه انتخاب سوژه و موضوع طنز در نظر داشته باشیم این است که:

_ کاستی ها و آسیب های مختلفی در جامعه وجود دارد.

_ با طنز می توانیم بخشی از این کاستی ها و مشکلات را بیان کنیم.

_ برخی از کاستی ها، زیر بنایی و اساسی اند و برخی دیگر ظاهری و همچون کفِ روی آب هستند.

_ در اولویت بندی موضوع های طنز باید موضوع هایی را مطرح کرد، که بیشتر به آسیب ها و کاستی های جامعه می پردازند. موضوع طنز باید از دو زاویه بررسی شود:

الف) جنبه «فقهی _ حقوقی» که مربوط به باید و نبایدهای موضوع طنز است و مشخص می کند که چه موضوعاتی نباید سوژه طنز باشد و چه موضوعاتی باید باشند.

ب) جنبه برنامه ریزی که مربوط به اولویت بندی بین موضوعات و کیفیّت و میزان پردازش آنها در طنزهای صدا و سیما است. این بحث در پایان کتاب بررسی می شود.

در زمینه باید و نبایدهای موضوع طنز باید دانست که از لحاظ آسیب شناسی دینی، موضوعات طنز به سه دسته تقسیم می شوند:

1. موضوع مطلوب: مانند مشکلاتِ اساسی جامعه کنونی، از قبیل فقر، فساد اداری، تبعیض، رشوه، ربا، سوء تربیت و...؛

ص:116

2. موضوع نامطلوب: مانند مسائل جنسی و زناشویی، مقدسّات دینی و الهی و... ؛

3. موضوع مشکوک: مانند طنز با مسئولان بلند پایه، سازمان ها و نهادهای حکومتی و... .

موضوع های مطلوب، سوژه هایی هستند که حتماً باید در طنزها به آنها توجه شود؛ موضوع های نامطلوب مواردی هستند که نباید طنز آنها را سوژه خود قرار دهد؛ چون یا کاملاً مقدس هستند و به طنز گرفتن آنها به تقدّسشان ضربه می زند و یا کاملاً مبتذل هستند و طنز با آنها به جای نقد و انتقاد، به ترویجشان می انجامد.

موضوع های مشکوک مواردی هستند که به طور دقیق نمی دانیم، آیا می توان آن ها را در طنزها به عنوان سوژه طنز مطرح کرد یا نه؟ ازاین رو، باید بررسی دقیق تر روی آن ها صورت گیرد. ناگفته نماند که هر یک از این سه نوع موضوع هم می تواند به صورت آشکار در طنز حضور داشته باشد و هم می تواند به صورت پنهان و مخفی در لابه لای گفت و گوها خود را نشان دهد. همچنین هریک از این سه نوع موضوع می تواند مسئله ای تاریخی و مربوط به گذشته باشد یا اصلاً زمان بردار نباشد و نیز می تواند یک مسئله روز و مشکل کنونی را مطرح کند. بنابراین، با توجه به این تقسیم بندی ها می توانیم نمودار زیر را درباره موضوع طنز ترسیم کنیم:

مسئله روز

تاریخی

آشکار

پنهان

مطلوب

نامطلوب

ص:117

مشکوک

موضوع طنز

نمودار (1 _ 5) انواع و اقسام موضوع طنز

جامعه را نقد و برطرف کند؛ نه آسیبِ تاریخ و گذشته را.(1)

روش مند و بر اساس اصول و قوانین معرفت نباشد و در واقع قرائت های سلیقه ای از دین باشد، روشن است که چنین فهمی، نه در راستای دین و کشف آن، بلکه در ضدیت با دین قرار خواهد گرفت و دارای تقدّس نخواهد بود. با توضیحی که گذشت، طنز با امور دینی به منزله به تمسخر گرفتن دین و مقدسات است و از جمله مصادیق نقض آیه شریفه «وَ لا تَتَّخِذُوا آیاتِ اللّهِ هُزُوًا»؛ «آیات و نشانه ها الهی را به تمسخر نگیرید». (بقره: 231) خواهد بود. نکته ای که یادآوری آن خالی از لطف نیست و باید در نظر داشت اینکه طنز دینی و طنز با دین دو مقوله متفاوت اند. مطالبی که در این بحث مطرح کردیم، مربوط به طنز با دین است که از هر لحاظ ممنوع است و هیچ برنامه طنزی نباید سوژه خود را دین و مسائل دینی قرار دهد؛ یعنی دین به هیچ شکلی، نباید موضوع طنز (به معنای انتقاد همراه با تمسخر) قرار گیرد، ولی طنز دینی مقوله ای جداگانه است. و معنای آن همسو شدن طنز با گزاره های دینی و عدم تخطی آن از حدود الهی است. در طنز با دین این است که در دست طنز اسیر است و طنز هرگونه که می خواهد همچون هر مقوله دیگری با آن برخورد می کند، ولی در طنز دینی این طنز است که محکوم و پیرو خواسته های شرع است. مقصود اسلام این است که در تمام زمینه های مربوط به زندگی فردی و جمعی بشری، احکام و روابط سعادت بخش خود را بیان کند و طنز نیز داخل در این محدوده است. بنابراین باید دقت کرد در نمایش ها هیچ گونه توهینی به مقدسات، چه چهره های مقدس و مورد احترام مذهبی و ملی، چه باورهای

ص:120

عمیق مردم و بینش انقلابی آنان نشود.(1)

ولی شوخی های بیش از اندازه در شخصیت بهروز و خشایار و مضحک بودن تمامی حرکات آنها باعث می شد که همه، فقط نکات خنده دار را ببینند.

مسئله دیگر در این گونه طنزها این است که مسائل جدی زندگی را نباید به شوخی گرفت؛ یعنی موضوع طنز و خنده نباید مسئله ای جدی باشد؛ زیرا شوخی با امور جدی زندگی حریم آنها را شکسته و مسائل جدی را غیر مهم جلوه می دهد. در زندگی عادی و روزمره ما، بیشتر موضوعات کاملاً طبیعی و جدی هستند و فقط برخی موضوع ها هستند که حالت تفریحی و شوخی دارند. گرچه شوخی با امور جدی زندگی روزمره اشکال شرعی خاص ندارد، ولی پی آمدهای این کار به ما هشدار می دهد که در این باره نیز با احتیاط پیش رویم. خلاصه اینکه جامعه ای که می خواهد به سوی پیشرفت و تمدن تکامل اسلامی حرکت کند، با به شوخی گرفتن امور جدی زندگانی نمی تواند به هدف خود دست یابد. بنابراین، مزاح نباید در حدی باشد که اصل پیام خدشه دار شود و فرهنگ لهوی را ترویج دهد.

عذابی دردناک وجود دارد.

از ظاهر آیه بر می آید که اشاعه فحشا، گناه کبیره است که وعید عذاب بر آن داده شده است. طنز مبتذل، آشکار یا پنهانی، نیز می تواند از جمله راه های اشاعه فحشا باشد. طنزهای مبتذل به دو صورت می توانند سوژه سازی شوند.

گاهی طنز مورد بحث، طنز جنسی نیست، ولی ارتباط زن و مرد از لحاظ گفتار و کردار به گونه ای است که ذهن شونده و بیننده را ناخودآگاه به مسائل جنسی می کشاند. برای نمونه، نوع نشستن زن و مرد، ایستادن در کنار و یا روبه روی همدیگر، خیره شدن با نگاه عمیق و یا لبخند، خوابیدن در نزدیکی همدیگر و صحنه هایی از این دست می تواند تأثیر منفی بسیاری در مخاطب ایجاد کند. البته در این مورد طراحی صحنه و دکور طنز و به کارگیری واژه ها و جمله ها نیز تأثیر بسیار دارند؛ به گونه ای که تن صدای زن و حالت آن هنگام صحبت با مرد و یا استفاده از کلماتی که با مسائل جنسی در ارتباطند می تواند ذهن مخاطب را منحرف سازد. تشخیص این طنز خلاف عفت از نوع قبلی واضح است، ولی نوع اخیر طنز به سبب ویژگی هایی که دارد به راحتی می تواند در برنامه های تلویزیون رسوخ کند؛ چنانکه کم و بیش در برنامه های طنز تلویزیون، در سال های اخیر، به چشم می خورد؛ به ویژه برنامه های طنز در شبکه سوم سیما که هر ساله تغییراتی در آن دیده می شود. در طنز «نقطه چین» زن «بامشاد» با حرکات بسیار زننده و سبکی های بی مورد، گاهی چنان در نزدیکی شوهرش یا افراد نامحرم دیگر قرار می گیرد که هر بیننده ای را ممکن است تحریک کند.

همان بایدها و جنبه منفی، نبایدهای هر مکتب است.

مکتب اسلام نیز در کنار ایده ها و اندیشه های ناب و جهان بینی کاملی که دارد، دارای باید و نبایدهای بسیار در بخش های عملی زندگی فردی و اجتماعی و حکومتی است.

نبایدهای دین اسلام در محرمات بیان می شوند که همان گناهانند. گناه در دین اسلام قبیح و زشت و تکبر در برابر خداوند است؛ به ویژه گناهان کبیره و گناهانی که در جامعه شایع می شوند و پی آمدهای اجتماعی بر جای می گذارد. قبح گناهان همانند حُسن کارهای نیک از حد و مرزهای اسلام است و نباید این دو حریم در جامعه اسلامی شکسته شود. برای نمونه، دروغ گویی، غیبت، تهمت، استهزا، قتل، یأس از رحمت خداوند، عاق والدین، دعوا و اختلاف در جامعه و منزل و بسیاری موارد دیگر که در اخلاق اسلامی، ناپسند می باشند، نباید در نظر مردم سهل بنماید. حال آنکه می بینیم در عمل این گونه نیست. بسیاری از مردم به این گونه مسائل ضد اخلاقی مبتلایند و ریشه برخی از آنها به برنامه های رادیو و تلویزیون باز می گردد که مسئله را بسیار ساده تلقی کرده اند؛ در حالی که در واقع قبح شکنی می کنند و ناخواسته یا ندانسته به رواج زشتی ها دامن می زنند. ازاین رو، اگر خواستیم گناهی را سوژه طنز قرار دهیم، باید جوانب امر و آثار آن را به طور کامل در نظر بگیریم.

به ریسمان خداوند چنگ بزنید و از همدیگر جدا و پراکنده نشوید.

مسئله وحدت در جامعه اسلامی، اهمیت فوق العاده ای دارد؛ به گونه ای که پیشوایان معصوم علیهم السلام بر این موضوع با گفتار و عمل خویش تأکید کرده اند. در طول تاریخ اسلام علمای بسیاری در راه تقویت مذاهب و رسیدن به وحدت تلاش کرده اند. اکنون در جمهوری اسلامی ایران که حکومتی اسلامی شکل گرفته و قانون و مسئولان کشور، اسلام را الگوی خود قرار داده اند، حفظ وحدت از مهم ترین وظایف حکومت است. ازاین رو، عوامل تفرقه زا در هر شکل و لباسی باید برچیده شود. طنز هم به نوبه خود باید در ایجاد اندیشه و فرهنگ فرا قومی و فرا زبانی و اتحاد ملی کشور، به وظیفه خود عمل کند. بنابراین، اگر در طنزی مشاهده شود که افکار ناسیونالیستی رسوخ کرده یا اینکه از فرد یا گروه خاصی حمایت می کند و بقیه را خوار می شمارد و به باد تمسخر می گیرد، باید به سرعت با آن مقابله کرد؛ چه این طنز در قالب ضرب المثل و شعر باشد و چه در قالب هزل و هجو و یا برنامه کمدی که از صدا و سیما پخش می شود. متأسفانه، وقتی به برخی برنامه های صدا و سیما نظری منتقدانه می افکنیم با چنین آثاری روبه رو می شویم؛ به ویژه در زمینه گونه های زبانی که سوژه به ظاهر خوبی برای خنداندن مردم است. همانند آنچه در سریال «نقطه چین» درباره زن «بامشاد» می بینیم. او واژه «چی» را با لهجه ترکی ادا می کند و این همواره در طنز مایه خنده و تمسخر دیگران است. تقلید از لهجه های مختلف ترکی، اصفهانی، شمالی، کردی و... با حالتی تمسخرآمیز و احیانا تحقیرآمیز، نه تنها ایجاد وحدت نمی کند، بلکه به ترویج نهضت های افراطی ناسیونالیستی کمک می کند.

ص:126

کنند.(1)

از این مطالب برمی آید که تعریف و تمجید بی جا از مسئولان کشور جا را برای فعالیت افراد منتقد و درستکار تنگ می کند. بنابراین، طنز می تواند با ظرافت تمام و بدون توجه به مسائل و جنجال های سیاسی، مسئولانی را که راه اشتباه را می روند، با طنز آگاه کند و عملکردشان را نقد کند.

«چگونه برنامه تلویزیونی بسازیم» صدا و سیما ابزاری ناکارآمد و پوچ و بیهوده و اسیر دست جریان های سیاسی معرفی شده است،(1) که خواننده را به این سازمان بزرگ بدبین می کند و همه برنامه های صدا و سیما را بیهوده جلوه می دهد.

خنده چه حرفی برای گفتن داشت و چه چیزی را نقد می کرد؟ به راستی اگر طنزهای صدا و سیما به این شکل پیش روند، شاهکارهایی درباره خنده تولید خواهد شد که تمام دنیا مشتری آن است، ولی هیچ کدام از اینها طنز نبوده و نخواهند بود. بهتر است در سازمان، بخشی به عنوان خنده تأسیس شود و همه این برنامه ها از آنجا هدایت و تولید شوند و خیال مردم نیز آسوده باشد که اینها برنامه خنده است، نه برنامه طنز.

ص:130

البته باید گفت در ارزش گذاری میان جسم و روح یک شی ء همواره این روح است که اصل قرار می گیرد و جسم تنها مرکب روح است. در طنز نیز آنچه مهم تر است، پیام و محتوایی است که به مخاطب منتقل می شود و اگر در طنزهای صدا و سیما یکی از این دو را فدای دیگری کنیم، این قالب و جسم طنز است که باید فدای پیام و روح آن شود؛ زیرا در هر دینی، اعتبار سوژه و قالب و هنرمند نیز به اعتبار محتوا بستگی دارد. ازاین رو، بحث از محتوای طنز، هم برای نویسندگان طنز و هم برای تولید کنندگان و کارگردانان و هم برای تماشاگران و شنوندگان اهمیّت بسیار دارد.

محتوای طنز شامل مطالبی درباره سوژه مورد نظر است. این مطالب که به مخاطب منتقل می شود، زاییده افکار و تخیلات طنز پردازان است. با بررسی محتوای و شناخت عوامل تشکیل دهنده آن در می یابیم، که در هر طنز بخشی از محتوا را حس جامعه شناختی و روان شناختی طنزپرداز می سازد و بخشی دیگر را افکار و باورهایی که طنز پردازان به آن معتقد و پای بندند. بخش سوم محتوا را نیز اخلاق و آداب و رسوم و باید و نبایدهایی که آنها برای خود ترسیم کرده اند، تشکیل می دهد. چهارمین بخش محتوا نیز به دیدگاه های طنزپرداز درباره هنر و کار هنری، به ویژه خود طنز، باز می گردد. بنابراین، پیام یا پیام های طنز در صدا و سیما صرفا در یک انتقاد ساده خلاصه نمی شود، بلکه هر حرکت و سکون و قول و فعلی برگرفته از ذهنیّت و مبانی و اصول خاصّی است که طنزپرداز دارد.

پیام طنز در یک تقسیم بندی دوگونه است:

1. پیام مخفی یا مستتر: این گونه پیام ها در ضمن پیام های آشکار ارائه

ص:132

می شوند.

2. پیام آشکاریا ظاهر: این گونه پیام، شفّاف و روشن است و مخاطب به آسانی آن را دریافت می کند. هر دو گونه پیام می توانند به دو صورت مثبت یا منفی مطرح شوند. از نگاهی دیگر، پیام طنز از سه حالت خارج نیست. این پیام یا به صورت یک مسئله ایدئولوژیک ارائه می شود، مانند نقد اعتقاد به فال بینی؛ و یا یک پیام اخلاقی و مربوط به آداب و رسوم و فرهنگ است مانند زشت بودن چشم و هم چشمی؛ و یا پیامی فقهی _ حقوقی است، مانند نقد تبلیغاتِ کاندیداتوری و یا نقد روزنامه های زرد که در سریال بدون شرح مشاهده شد. هدف ما در این بخش این است که چارچوب هایی برای محتوای طنز در سه بخش اعتقادی، اخلاقی و فقهی مشخص کنیم تا از ارائه محتوای سلیقه ای از دین و معنویات پرهیز شود و برنامه سازان با توجّه به این حد و مرزها، محتوای طنز و پیام هایی را که باید ارائه شود، تنظیم و ارزیابی کنند.

پیام طنز

پیام مخفی

پیام آشکار

پیام اجتماعی

پیام اخلاقی و...

ص:133

پیام فقهی و...

نمودار (1 _ 6) پیام طنز و انواع آن با توجه به معارف اسلامی

است.(1)

رسانه های جمعی و به ویژه رادیو و تلویزیون با ارتباط عمیقی که با مخاطب پیدا می کنند، آثار فکری و عملی بسیار بر او می گذارند. اگر طنزپرداز، آثار فکری و عقیدتی اثر خویش را نداند و طنز بدون توجه به مسئله باورها و یا با توجه به باورهای منفی و ضد دینی و ضد انسانی به اجرا درآید، باید منتظر پی آمدهای اسفبار این مسئله باشیم. بنابراین، باید اصول مورد ملاحظه در اعتقادات را در طنز بیان کنیم تا طنز پردازان بیشتر با وظایف خطیر خود آشنا شده و با چشمانی بازتر کار خود را پی بگیرند.

سکولاریسم، پلورالیسم و... که از جمله مباحث آن است _ در طنزها و همه مسائل هنری تعیین کننده است. فردی که سکولار است و گستره دین را محدود به حوزه فردی می داند و برای دین در صحنه سیاست نقشی قائل نیست، یا اینکه قائل هست، ولی اطلاعات کافی از دین سیاسی و سیاست ندارد، به آسانی می تواند دین سکولار را تبلیغ کند.

متأسفانه برخی از برنامه ها در صدا و سیما اگر چه به ظاهر دینی به نظر می رسد، یا اینکه دست کم ضد دینی به نظر نمی آید، ولی کاملاً ویرانگر بوده و پی آمدهای بسیار منفی در برداشتِ از دین و نگاه به آن به دست مخاطب می دهد. برای نمونه، در بیشتر برنامه هایی که جلوه هایی از دین در آنها دیده می شود، تنها به نماز و روزه و دعا، آن هم در شکل فردی اش بسنده می شود؛ گو اینکه دین چیزی جز عبادت مصطلح نیست و هرکس نماز بخواند و روزه بگیرد، مسلمان کامل است. حال آنکه دین، حقیقتی است که گستره زندگی بشر را به طور کامل دربرمی گیرد. این گونه برنامه ها نادانسته یا ناخواسته تأثیر منفی بر مخاطب می گذارند و او را به سمت عقیده به دین مضیق و محدود در حوزه فرد فرا می خوانند. اگر تحقیق میدانی ساده در این زمینه در میان عامه مردم صورت گیرد، این امر به روشنی دیده خواهد شد. برنامه های صدا و سیما به ویژه برنامه های طنز که علاقمندان بسیاری دارند در پیدایش این گونه افکار نقش مؤثری داشته اند. از جمله مسائل اعتقادی دیگر، جبر و اختیار و عدل الهی و اعتقاد به توحید و رزاقیت و صفات دیگر الهی است که در هنر نمود بیشتری یافته است. این مسائل نیز به صورت ناخودآگاه، شکل منفی به خود گرفته و در قالبی غیر اسلامی مطرح می شود. اعتقاد به نبوت

ص:136

، غیب، ملائکه، عالم برزخ، جن، امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف ، معاد، بهشت و جهنم، وحی و الهام و بسیاری باورهای دیگر، در معرض این خطرند. تولید کنندگان فلیم های سینمایی در داخل کشور و طنزپردازان، به علت نداشتن آشنایی صحیح و کافی با موارد فوق، سلیقه ای عمل کرده و به جای دفاع از عقاید سالم و مفید اسلام، عقاید شخصی خویش یا گروه یا فردی خاص را به نمایش می گذارند و ترویج می دهند. البته این ترویج در طنز آشکار نیست، بلکه پنهان است. هنگامی که در یک سریال صد قسمتی، هیچ نامی از خدا و پیغمبر و مقدسات برده نمی شود و هیچ احساسی به مخاطب درباره دیندار بودنِ بازیگران دست نمی دهد، می توان گفت این طنز اگر تیشه بر ریشه اعتقادات اسلامی هم نزند، با آنها هم نیست.

از جمله عقاید مهم تشیع که پس از انقلاب کار هنری چندانی روی آن انجام نگرفته یا اینکه بسیار کم انجام گرفته است، عقیده به مرجعیت و به ویژه ولایت فقیه است. این هم بیشتر به سبب کم اطلاعی طنزپردازان متعهد بوده است. البته مقصود این نیست که در این موضوع طنز بسازند، بلکه فردی که در این جامعه زندگی می کند و باید تابع ولی فقیه خود باشد، در یک سریال طنز، باید اثری از این اعتقاد، هرچند به صورت پنهان و در لابه لای رفتار و گفتار او، موجود باشد.

متأسفانه آنچه رواج یافته این است که در تهیه یک گزارش، یا ساختن یک فیلم یا نوشتن یک داستان، گزارشگر یا فیلمساز یا داستان نویس فکر می کند که اگر اثر را با «بسم اللّه» شروع کند و یا فیلم را با تصویری از امام، یا نشان دادن صحنه ای از نماز و مسجد و کعبه آغاز کند، یا در لابه لای

ص:137

داستان، به طور مکرر آیه و حدیث بیاورد، اثر مکتبی و اسلامی شده است؛ در صورتی که چنین نیست، بلکه باید روح مکتب در تمامی زوایای قالب هنری دمیده شده باشد.(1)

نکته دیگر اینکه با توجه به مطالب پیش گفته و نفوذ ناآگاهانه عقاید غیر اسلامی در طنزها، لزوم توجه به پیام اعتقادی بیشتر روشن می شود. ازاین رو، در طنزها نباید مسئله ای برخلاف عقاید ناب تشیع عرضه شود. مگر اینکه هدف از طرح عقیده مخالف، نقد و رد آن عقیده باشد و طنز با محتوا و قالبی که دارد بتواند این رسالت خطیر را انجام دهد، ولی اگر افکار خلاف حق مطرح شود و پاسخ صحیح در رد و طرد آن مطرح نشود، خیانتی به اسلام و خدمتی به دشمنان اسلام تلقی می گردد. ازاین رو، عقاید اسلامی در زمینه خداوند، جهان، انسان، پیامبران، امامان معصوم علیهم السلام، قرآن کریم و کتاب های آسمانی دیگر، حکومت اسلامی، ولایت فقیه و... کاملاً مقدس و محترمند و هیچ برنامه ای اعم از طنز، حق ندارد مطلبی برخلاف این عقاید عنوان و مطرح کند؛ زیرا در تمامی دنیا چنین برنامه هایی کم و بیش ساخته می شود و تنها کشوری که حکومت رسمی شیعه دارد و از عقاید شیعه دفاع می کند، جمهوری اسلامی ایران است و تمامی سازمان ها و مراکز فرهنگی و تبلیغی که صدا و سیما از جمله آنهاست، وظیفه دارند باورهای ناب اسلام و تشیع را تبلیغ کنند و از هرگونه مخالفت با آنها بپرهیزند.

ص:138

در هر مکتبی باید حقیقت عقیده، به طور دائم، حضور محسوس داشته باشد و هنر، موجودیت خود را در مکتب، از طریق حقایق حیات و هستی، آن هم از دیدگاه عقیده بگیرد و اثبات کند و ترسیم نماید.

نکته سوم این است که طنز نباید در مردم نسبت به معارف اسلامی بد بینی ایجاد کند. عملکرد ما در زندگی ترویج عقاید ما است. اگر در تبلیغ دین و نمایش چهره آن، افراط و تفریط در کار باشد و حد تعادل رعایت نشود، چهره دین قبیح و زشت می نماید. همان کاری که سردمداران مسیحی با خود و در واقع با دین خود کردند. در عصر رنسانس که با نوزایی فکری و علمی و دینی و سیاسی همراه شده بود، ارباب کلیسا با خشونت و زور به تحمیل عقاید خویش بر مردم می پرداختند و پس از گذشت چند قرن، موضع انفعالی در پیش گرفتند و دین را از صحنه سیاسی خارج ساختند و منحصر در حوزه فردی و اخلاقی کردند (تفریط). در هر دو موضع به ضرر مسیحیت تمام شد و چهره ای ناهموار از این دین ارائه کرد. بنابراین، طنز که نوعی عملکرد را نقد می کند و نوعی دیگر از عملکرد را به نمایش می گذارد، در واقع در پشت این افعال، الفاظ، عقاید و بینش ها نهفته است و مخاطب با بررسی آنها نسبت به آن شخص و افکار او داوری می کند. پس نباید او را در موضعی قرار دهیم که داوریِ خطا کند و نسبت به دین و آموزه های دینی بد بین شود.

(مادی گرایی) و ایده الیسم مدرن و اندیشه های مدرنیسم و پست مدرن گرفته تا ادیان مختلف شرقی و غربی و مکتب های سیاسی و اقتصادی و حقوقی و هنری متفاوت، اندیشه و ذهن مردمان جهان را به خود مشغول کرده اند. ترویج این مکتب ها در هر شکل و لباسی با آموزه های ناب اسلام منافات دارد. طنز نباید مکتب های منفی را مثبت جلوه دهد؛ بلکه با نگاه انتقادی، ضعف ها و عدم کارآیی آنها را در صحنه های فردی و اجتماعی مورد توجه قرار دهد. برای مثال، سکولاریسم و پلورالیسم دینی و لیبرالیسم و... را که خطرهایی جدی برای کشور و دین به حساب می آیند به نقد کشد و ضعف آنها را آشکار سازد. در طنز «پاورچین» به واژگانی مانند ایده الیسم، هگل، کانت و هرمنوتیک بسیار اشاره می شد؛ به ویژه از زبان «طغرل» که مناسبتی با اخلاق و رفتار وی نداشت. بیشتر بینندگان که هیچ گونه اطلاعی از این مکتب ها ندارند گمان می کنند اینها مطالب خوبی هستند و در پی تقلید برمی آیند. حال آنکه عالمان مسلمان، مکتب های ایده آلیسم فلسفی و هرمنوتیک فلسفی و حتی برخی دیدگاه های زیبایی شناختی غرب را نقد کرده اند.

جمال و جلال دارد و از جمله جاهایی که می توان صفات جمال خداوند را به صورتی ملموس تر تبیین کرد و نشان داد، برنامه های طنز است. گره زدن شادی ها با امید به خداوند و راضی شدن از او و دوست داشتن او و شرکت دادن دین در شادی ها، همانند غم ها، موضوعی است که طنزپردازان باید توجه بیشتری به آن داشته باشند.

خدایی که بیشتر افراد با آن سر و کار دارند، خدای سختی ها و بلاها و ناخوشی هاست که هر وقت گرفتار شدند و دستشان از همه جا کوتاه شد، تازه به یاد او می افتند؛ در حالی که در اوج شادی نیز باید به یاد خدا بود و او را حمد و سپاس گفت؛ زیرا که نعمت خنده و شادی و آرامش را نیز او به انسان می دهد وشکر این نعمت آن است که در اوج شادی و سرور، انسان به یاد داشته باشد که چه خدای مهربانی دارد. این مطلب می تواند به صورت صریح یا در ضمن گفتارها و رفتارهای طنزپردازان پنهان شود و به مخاطب بیاموزد که شادی نیز از جلوه ها و زیبایی های هستی است که برگرفته از ذات مقدس اوست.

از آنجا که نویسندگان طنز و طنزپردازان ما هم از لحاظ علمی و تخصّصی و هم از لحاظ ایمانی و گرایشی، باورهای اسلامی را به خوبی درک نکرده اند، مشکلات اساسی در این باره در طنزها به وجود می آید که به موارد کلان آن اشاره شد. حال به برخی موارد جزیی تر می پردازیم:

1. استفاده از الفاظ نامناسب درباره دین و ارزش های دینی: برای مثال، واژه «اوستا کریم» که در برخی برنامه های صدا و سیما به کار می رود، گرچه در نگاه اولیه نوعی یادآوری خداوند به شمار می آید، ولی با کمی دقت

ص:141

می بینیم این واژه به تخریب جایگاه خداوند در ذهن و قلب مخاطب می انجامد؛ گو اینکه خداوند نیز همچون «اوستا فلان» است که همه او را می شناسند و اهمیت ویژه ای ندارد (نعوذ باللّه).

2. شوخی با مقدّسات دینی: مانند آنچه که در سریال «خوش رکاب» به رغم جنبه های مثبت آن دیده می شد. شوخی کردن با زیارت ها و توسّل و یا نذر و صدقه دادن و قیاس خوش رکاب با ذوالجناح امام حسین علیه السلام و همچنین بیان لطیفه درباره صلوات از زبان یکی از رانندگان از جمله مواردی بود که در این سریال به چشم می خورد و با آنچه در ملاک های محتوا و موضوع طنز گفتیم، ناسازگار است.

3. بی توجهی به ارزش های اسلامی در طنزها: در طنزهای کنونی اگر روسری خانم ها را برداریم، هیچ نماد و نمودی از مسلمان بودنِ افرادِ طنز پرداز (بازیگران) به چشم نمی خورد. آیا واقعا ما نمی خواهیم به ارزش ها توجه کنیم یا نمی توانیم؟ درست است که آمیختن ارزش های اسلامی با طنز و هر برنامه تصویری دیگر کار مشکلی است، ولی این به معنای نتوانستن نیست. ما می توانیم با برنامه ریزهای صحیح و دقیق و دراز مدت به مرور ارزش های دینی و الهی را با طنزها بیامیزیم.

کارهایی که فرد در شبانه روز انجام می دهد، همگی در آداب اسلامی عرضه می شود. ازاین رو، با یک نگاه، طنز و شوخی نیز آدابی دارد و از سوی دیگر آداب اسلامی هم ممکن است مورد طنز قرار بگیرد. پس باید شرایط این نوع طنزها نیز مشخص شود تا تصویری جامع تر از طنز اسلامی به دست آوریم:

سنت های اسلامی باشد. طنزپرداز وظیفه دارد آداب اسلام را به خوبی بشناسد و در سرتاسر طنز خود، به ترویج و زیبا جلوه دادن آنها بپردازد و ماهیت ناشایست آداب غیراسلامی را به مخاطبان نشان دهد.

نفس انسانند. در برابر این اخلاق، ترس، سوء ظن، بخل، حسد، تکبر، ظلم، کینه، خشونت و... قرار دارد که در منابع دینی از آنها نهی شده است. طنز باید اصولی را نسبت به اخلاق اسلامی رعایت کند:

اخلاق و یا از هر دو. اخلاق جاده هنر است و تکنیک مرکب هنرمند. برخی با ماشین آخرین سیستم در جاده های سنگلاخ و مال رو می رانند و برخی سوار بر الاغ، در اتوبان می تازند.(1)

به شخصیّت جذابی که بازیگران آن دارند افزوده می شود و همین خطر بزرگی برای فرهنگ نامگذاری اسلامی است. گرچه به دلیل ماهیت طنز، نمی توان از نام های اشخاص مقدس استفاده کرد، ولی می توان با گزینش راهی معتدل که نه افراط باشد و نه تفریط این معضل را حل کرد.

مجبورند در یک اتاق باشند. همسایه ها با یکدیگر و دوستان زن و مرد، همگی در یک محل تجمع می کنند و بگو و بخند دارند. این مدل از صحنه پردازی، برگرفته از الگوهای غربی است و هیچ اثری از فرهنگ اسلامی در آن دیده نمی شود. مطابق فرهنگ اسلامی، خانم ها و آقایان در جمع های جداگانه می توانند با یکدیگر نشست و برخاست داشته باشند و هرکدام در جمع خود شوخی هایی سالم داشته باشند، نه اینکه همه در یک جا بنشینند و زن و مرد نامحرم باهم به راحتی بگویند و بخندند. این مسئله در ترویج این فرهنگ در جامعه بسیار مؤثر بوده است و برخی خانواده ها ازاین روش ها پیروی می کنند.

استفاده می شد که به هیچ وجه در شأن رسانه ملّی با گستره مخاطبان فراگیر آن نیست. امروزه در بیشتر برنامه های صدا و سیما به کار بردن لفظ «خر» یا «الاغ» برای خود یا دیگران امری عادی است. در سریال «روشن تر از خاموشی» بازیگر نقش «شاه عباس» به هر مناسبتی یکی از الفاظ «کوپیوغلو» به معنای سگ زاده یا «اشک اوغلو» به معنای الاغ زاده را به کار می برد که این افزون بر اهانت به زبان ترکی که آن را زبان فحش معرفی می کند، باعث آثار سوء تربیتی برای فرزندان ترک زبان ها نیز می شود.

داشتنی نشان می دهد و اشکالات و ضررهای آن را کم رنگ می کند. مانند آنچه در سریال «زیر آسمان شهر» دیدیم.

از جمله بحث های مهم در جامعه شناسی، روان شناسی و تربیت، بحث الگوهاست. الگوهای هر جامعه سهم بسیار مؤثری در تعیین مسیر فکری و اجتماعی آن دارند. در منابع دینی ما در این باره مطالب بسیاری وجود دارد و به الگوهای رفتاری و فکری بسیار توجه شده است. قرآن کریم می فرماید:

لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ. (احزاب: 21)

به یقین در پیامبر خدا برای شما الگوی نیکویی است.

و در جای دیگر می فرماید:

قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ. (آل عمران: 31)

بگو اگر خداوند را دوست می دارید پس از من (پیامبر خدا) پیروی کنید (تا) خداوند شما را دوست بدارد.

قرآن و روایات، پیامبر اکرم و اهل بیت پاکش علیهم السلام را الگوی کامل معرفی کرده اند. طنز مطلوب، طنزی است که الگوی کامل ارائه دهد و در مخاطب علاقه به الگوهای مثبت را افزایش دهد. طنزی که در آن فوتبالیست خارجی، هنرمند موسیقی دان، قهرمان افسانه ای و... شخصیت ممتاز و کاملی معرفی شود، طنز مطلوب نیست و جامعه را به سوی شخصیت زدگی کاذب هدایت می کند. چنان که در عمل این گونه شده است و اکنون الگوپذیری برخی جوانان، بیشتر از شخصیت های کاذب برخی افراد است. امروز اگر از یک دانش آموز، نام تمام تیم های فوتبال برتر دنیا و بازیکنان آنها را بپرسید، به خوبی پاسخ می دهد، ولی در شمارش نام امامان علیهم السلام ناتوان است. آیا این تهاجم فرهنگی و الگوپذیری منفی نیست.

هنر و طنز دوران طاغوت، سلطه فرهنگی و تسلیم در برابر تهاجم

ص:151

فرهنگی بیگانگان بود. سلطه سیاسی و نظامی غرب و به ویژه امریکا بر حکومت پهلوی، سلطه فرهنگی را نیز در پی داشت. مزدوران امریکا در ایران بسیار کوشیدند تا فرهنگ ضد بشری و ضد دینی امریکایی وارد تمام خانه های ایرانیان شود و در این راه، برنامه های هنری ابزار بسیار خوبی برای شیوع این تهاجم و سرعت بخشیدن به آن بود. در این میان، هنرمندان باید یکی از دو راه را برمی گزیدند: تسلیم یا انزوا. هنرمندی که می توانست با چشم تیزبین و موشکاف خود حقایق را ببیند و آن را در کارگاه معجزه آسای ذهن خلاّق خود، به شکل بدیعی درآورد و در منظر انسان ها بگذارد، وقتی در واقعیّت زندگی جامعه خود می نگریست، آن را سرشار از پوچی و فساد و ستم و تجاوز و زحمت و نادانی و عصبیت های جاهلانه و خواسته های پست و آرزوهای خواب و خیال گونه می یافت. پول و شهوت جنسی و عیش حیوانی را مرغوب ترین کالای آن نظام ارزشی می دید... شاعر و هنرمند مجبور بود یا تسلیم شود یا گوشه نشینی اختیار کند. بسیاری بودند که هر چند به دست سلطه گران بوسه نزدند، ولی عملاً غبار راه آنان را سرمه چشم کردند(1) و دانسته یا ندانسته فرهنگ منحط غرب را در میان مردم گسترش دادند که هنوز هم به خاطر بقایای این تهاجم عظیم است که در داخل کشور، بسیاری از برنامه های فرهنگی نمی تواند اثر کافی داشته باشد. از جمله همین بقایای ناپاک، الگوپذیری افراطی و منفی از سوپرمن ها، فوق ستاره های سینما،

ص:152

فوتبالیست ها و ورزشکاران مشهور و... است که متأسفانه برنامه های مختلف صدا و سیما به این مسئله دامن می زند. امروز سینمای ایران که به آرامی به «فیلم فارسی» زمان طاغوت نزدیک می شود، چه الگوهایی را توصیه می کند و جوانی که به آن نگاه می کند، می خواهد از چه کسی تقلید کند و مانند چه کسی شود.

متأسفانه طنزهای صدا و سیما هم در بحث الگودهی و تبلیغ الگوها دست کمی از سینمای جدید ایران ندارند و معلوم نیست بالأخره «پاورچین» و «باغچه مینو» و «نود شب» و «کوچه اقاقیا» و «نقطه چین» و... کدام الگوی مثبت را ترویج می کنند.

ایران را نامرغوب و بی کیفیّت می دانند و همین امر، در تولید کنندگان و مصرف کنندگان داخلی تأثیر گذاشته است.

نتیجه طبیعی چنین حرکتی در عصر طاغوت، سلطه اقتصادی غرب بر پیکره در هم ریخته صنعت و تجارت کشور بود. بدین ترتیب، نبض اقتصادی کشور در دست امریکا و هم دستانش قرار گرفته بود و هنر وسیله ای بود در جهت خدمت به فرهنگ و اقتصاد غرب و ویران کردن اقتصاد کشور، ولی اکنون که اقتصاد کشور، خود را باز می یابد و تولید داخلی در اندازه ای است که پاسخ نیاز مصرف کننده داخلی را می دهد، نباید در طنزها و هر برنامه دیگر اجناس خارجی ترویج و تبلیغ شود. چرا باید در برنامه طنز «نقطه چین» فقط ماشین های خارجی سوار شوند و از خودروی ملی و... استفاده نکنند. وقتی جامعه این گونه پیش می رود که با دیدن یک طنزپرداز در پشت فرمان اتومبیل خارجی، مردم به خرید آن تشویق می شوند، اینجا دو مشکل رخ نموده است: یکی اینکه مردم مشکل مصرف گرایی و الگوپذیری کاذب یافته اند و دیگر اینکه به استفاده از جنس خارجی تشویق شده است. طنزها باید تلاش کنند هر دو جنبه را در تعادل نگه دارند.

انتقاد و بزرگ نمایی عیب ها دارد، نباید به تضعیف سیاست حکومت اسلامی بپردازد و آن را ناکارآمد جلوه دهد؛ مگر اینکه اتخاذ سیاستی در یک مسلئه خاص، سیاست اشتباهی باشد که در این صورت می توان آن را مورد نقد قرار داد. سیاست داخلی کشور درباره وحدت جامعه، پیروی از ولایت، مبارزه با فقر و فساد و تبعیض و... همگی باید در طنزها در نظر گرفته شود و مبارزه با استکبار جهانی و تهاجم فرهنگی و باج ندادن به امریکا و هم دستانش و نبرد با صهیونیسم و... از جمله سیاست های خارجی است که طنزها نیز به نوبه خود وظیفه دارند آن را به شکلی دیگر به گوش مردم برسانند. با اینکه یکی از وظایف طنز، نقد معضلات اجتماعی است که با سیاست و حکومت به طور کامل در ارتباطند، ولی متأسفانه طنزهای اخیر صدا و سیما توجهی به این گونه موضوع ها نداشته اند؛ مگر برخی از آنها مانند «بدون شرح» که موضوعی قابل توجه و جدید ارائه داد؛ گرچه در چگونگی ارائه مشکل داشت، ولی به هر حال سخن تازه ای داشت.

برایشان کتاب و میزان (عدل) نازل کردیم تا مردم به راستی و عدالت به پا خیزند.

در این آیه، فلسفه ارسال رسل و انزال کتب، اقامه قسط و عدالت عنوان شده است. و از سیاق آیه برمی آید که حکومت وظیفه دارد قسط و عدل را به مردم آموزش دهد و آنان را عادل تربیت کند. از جمله شعارهایی که نظام جمهوری اسلامی بدان تأکید دارد، شعار عدالت اجتماعی است. زر و زورمداری مسئولان در جامعه اسلامی و نداشتن بینش صحیح به مسایل اقتصادی اسلام و رفاه طلبی شماری از خواص جامعه باعث شده است که عدالت اجتماعی حالتی شعارگونه بیابد و تنها نقل مجالس و محافل باشد و شکاف طبقاتی روز به روز افزون تر شود. طنز در وضعیّت کنونی، افزون بر اینکه، نباید به وضعیّت موجود دامن زده و موجب تشدید اختلاف طبقاتی در جامعه شود، باید در شکل گیری عدالت اجتماعی به صورتی کامل و جامع، در کشور اسلامی، همکاری و کمک کند. بسیاری از برنامه های طنز، به رغم شعارهایی که دراین باره دارند و صحنه هایی که از فقر و تنگدستی و ثروت مداری و رفاه نشان می دهند، خودشان رفاه زده اند و با وضع عمومی جامعه تفاوت های بسیار دارند. بیشتر مردم در سراسر کشور از لحاظ اقتصادی در وضعیت نامطلوبی قرار دارند و فضای داخل منزل آنها به هیچ وجه آن گونه نیست که در طنزها نشان داده می شود. غذاهایی که خورده می شود، لباس هایی که پوشیده می شود، دکورهایی که در منزل استفاده می شود، مبلمان کامل منزل و میز و صندلی آشپزخانه و... همگی غیر از آن چیزی است که در بیشتر منزل ها وجود دارد. این گونه طنزها که می کوشند، عادی ترین افراد

ص:156

جامعه را دارای این گونه وسایل و لوازم منزل معرفی کنند، خود به خود به ترویج اختلاف طبقاتی پرداخته و مسابقه رفاه طلبی بدون درآمد را در مردم افزایش می دهند و باعث می شوند افرادی که هیچ گونه بضاعت مالی ندارند نیز به فکر استخر و جکوزی و آشپزخانه اوپن و... باشند و تمام همّت خود را هرچند با قرض و زیر بار وام های خارج از عهده و احیانا ربا و حرام خوری رفتن و... صرف تهیه چنین منزل ها و ماشین ها و لوازم منزل کنند. روشن است که چنین برنامه ای نمایشگر مشکل همه جامعه نیست، بلکه مشکلی را بر مشکلات می افزاید و آن حرص و طمع و چشم و هم چشمی بیش از اندازه است که مرضی روحی است و به این سادگی قابل درمان نیست. بیشتر طنزهایی که در سال های اخیر از شبکه های سیما به نمایش درآمد، همین وضعیت را دارد.

فمنیسم فریادی است از سوی استعمارگران جدید که از حلقوم زنانی هویت باخته با آب و تاب بیان می شود.

اگر زنان ماهیّت راستین خود را بشناسند و جایگاه حقیقی خود را در عالم خلقت و نقش اساسی خود را در تکامل انسان و جهان بدانند، هرگز به خود اجازه نمی دهند با موجود دیگری مقایسه شوند؛ حتی اگر آن موجود مرد باشد. زن و مرد هم از لحاظ خلقت و هم از لحاظ خلق و خوی و سرشت درونی، اختلاف هایی با یکدیگر دارند و هرکدام برای کاری و به منظوری آفریده شده اند. چه اینکه در نظام خلقت هیچ دو موجودی عین هم نیستند و حتی در بین مردان نیز اختلاف ها و طبقه بندی هایی وجود دارد؛ چنان که در بین خود زنان نیز چنین است. اگر هر یک از زن و مرد به وظیفه انسانی و اسلامی خویش واقف باشند و به آن عمل کنند، به تکامل حقیقی و انسانی خود دست یافته اند و شایسته تقدیر و سپاس اند. وظیفه و نقش اساسی زن تربیت است؛ یعنی همان امری که مردها از آن عاجزند. بر اساس فرمایش امام رحمه الله ، مرد از دامن زن به معراج می رود. اگر زن نقش خود را بداند و آن را به خوبی ایفا کند، مردانی تربیت خواهد کرد که دنیا و آخرت خود و دیگران را آباد خواهند ساخت. طنزهای موجود در صدا و سیما با این مسئله به هیچ وجه تناسبی ندارند و نه تنها به وظایف و مسئولیت های زنان توجه نمی شود، بلکه نوعی فمنیسم نقابدار، در برنامه های طنز در حال شکل گیری و گسترش است و برنامه های طنز به جای تغییر جوّ موجود و تصحیح آن، به حکایت پردازی از وقایع کنونی پرداخته اند.

نقش مرد در خانه، رهبری و نقش زن، مدیر اجرایی است. در

ص:158

سیاست های کلان خانواده، نقش اصلی با مرد است و در مسائل مربوط به درون خانه و اداره منزل، زن نقش اصلی را ایفا می کند، ولی در طنزها چنان وانمود می شود که مرد آلت دست زن است و هر چند در برابر مردان دیگر قلدری می کند، ولی در مقابل زن خود، نوکری بیش نیست. خودسرانه تصمیم گرفتن زنان و اجازه نگرفتن از شوهر در کارهای مختلف مانند اشتغال و بیرون رفتن از منزل و تصمیم گیری های شخصی در مسائل اساسی منزل، همگی نمودهایی از فمنیسم نقابدار هستند که با فرهنگ و آموزه های اسلامی سازگار نیستند و متأسفانه همگی در طنزهای کنونی با قدرت تبلیغ می شود. در واقع، حرف اصلی این طنزها این است که زن گرچه در منزل با یک مرد زندگی می کند، ولی در تمامی مسائل خرد و کلان و تصمیم گیری ها مستقل است و حق آزادی انتخاب و تصمیم گیری دارد.

بازیگر، اعمّ از زن و مرد مجرّد بودند. پشندی و همکارش، پدر پشندی، صاحب خانه، پسر صاحب خانه و دو دختر به عنوان مستأجر، همگی در این سریال در نقش افراد مجرّد بازی می کردند و بالاخره کارآگاه پشندی پس از چهل و اندی سال تازه قصد ازدواج دارد.

انسان مطرح گشته بود. گرچه این مسئله با ضعف هایی همراه بود. ولی الگویی است که دیگر طنزها نیز می توانند به آن توجه کنند. ازدواج کاووسی با ناهید، همایون با نسرین و نصرت با حمیده که همگی کارمندان مجله بودند تا اندازه ای مانع ایجاد روابط نامناسب بین کارمندان مجرد و پیدایش جذابیت های نامشروع در مجموعه می شد.

چون اصول نقد رعایت نمی شود و طنز با کمدی و لودگی اشتباه گرفته می شود، نتیجه معکوس می دهد یا نتیجه دلخواه را نمی دهد. در سریال های «پاورچین» و «نقطه چین» که بحث کاندیداتوری و تبلیغات نمایندگی در چندین قسمت مطرح شد، با اینکه موضوع بسیار متناسب با زمان انتخابات بود و می توانست تأثیر بسیاری در آگاهی بخشی به مردم و هشدار به کاندیداها داشته باشد، ولی لودگی این برنامه ها به قدری بود که هیچ کس خود را مخاطب این نقد نمی دید. (نه کاندیدا و نه رأی دهندگان) ازاین رو، تأثیر عملی در پی نداشت.

ص:162

برخی از لوازم آن را همراه دارد و ما به سادگی نمی توانیم مدّعی هنری اسلامی در رادیو و تلویزیون باشیم. حرکت به سمت اسلامی شدن، راهی است که باید با جدیت پی گیری شود؛ چنانکه آیت اللّه جوادی آملی می گوید:

در مرحله انتقال از هنر حسی به هنر دینی، مقداری فاصله هست. باید این تلفات را تحمّل کرد. ولی بنا براین باشد که این هجرت و انتقال را داشته باشیم.(1)

درباره روش و ابزار، اولین حرکت از هنر حسی به هنر دینی این است که برای هر دو اصالت قایل نشویم، بلکه هنر دینی را اصیل بدانیم. از منظر اسلام، هدف وسیله را توجیه نمی کند، حتی اگر هدف مثبت باشد، نمی توانیم از هر روش و ابزاری برای رسیدن به آن استفاده کنیم؛ بنابراین، ابزار اصالت و اولویّت ندارد.

اصالت روش و ابزار، از ویژگی های ذاتی و ماهوی تمدّن غرب است و همین ویژگی است که به آن امکان اشاعه و سیطره ای چنین شگفت آور بخشیده است. جهان غیرغرب نخست فریفته ابزار و روش ها شده است و از طریق آن، غایات را نیز پذیرفته است.(2)

متأسفانه توجه خاص به «ابزار و روش» و اصالت دادن به آن در غرب، امری است که کم وبیش دامنگیر برنامه سازان داخلی نیز می شود و در جنگ بین هدف و محتوا و ابزار و روش، معمولاً ابزار و تکنیک برنده است و هر

ص:164

چه را که می پسندد به مخاطب خویش می رساند. این باعث می شود که اهداف هنر دینی اسیر دست ابزار و تکنیک شود.

بنابراین، پذیرش تمام و کمال الگو و تکنیک های غربی در طنز و دیگر هنرهای مدرن و مدل سازی از آنان و تقلید محض از روش های آنها، تقلید از اهداف آنان را نیز در پی خواهد داشت؛ چنان که در بخش هدف دیدیم، طنزهای کنونی به خاطر اصالت دادن به ابزارها، آن هم ابزارهای منفی، معمولاً به اهداف خود نمی رسند و اغلب طنزها با هدف سرگرمی و خنده به اجرا در می آیند. از منظر اسلام، در طنز یا هر فعالیت دیگر، روش و ابزار باید در عین کار آمد بودن، هیچ گونه ضرر و زیانی نداشته باشد و خود این دو، جزو ابزارها و روش های منفی زندگی نباشند. یکی از اصول کلی درباره تکنیک های طنز و ابزار این است که ابزارها و روش های مورد استفاده در طنز باید مورد تأیید عقل و نقل قرار گیرد. حال در این اصلِ کلی دقیق تر و جزئی تر می شویم تا حد و مرز ابزارها و تکنیک های طنز برای طنزپردازان بیشتر روشن شود. مقصود از روش، مجموعه فراز و نشیب ها و فرمول های نشاندن مخاطب در پشت تلویزیون و به نقد کشیدن معضلات اجتماعی، فرهنگی و... است؛ مانند تکنیک استفاده از داستان های عاشقانه، دو به هم زنی، خیال پردازی ها، تعقیب و گریزها و... . و مقصود از ابزارها نیز، وسایل و جزئیات لازم برای طی این مسیر پر فراز و نشیب و رساندنِ داستانِ طنز به پایان آن است. ممکن است این ابزار از بیرون به طنز تزریق شود، مانند موسیقی و ممکن است از درون آن بجوشد مانند دروغ، تمسخر، حرف های بی پرده، رقص و... . روش، کلی تر از ابزار است. بنابراین، هم روش ها و هم

ص:165

ابزار باید از صافی اخلاق و فقه بگذرند تا دست کم جهت گیری ابزار و روش های طنز را، یک جهت گیری اسلامی بدانیم. با توجه به نمودار زیر، ساختار و روش ها و ابزارها مشخص می شود. طبق همین طرح، این بخش را پی می گیریم:

روش طنز

روش مثبت

روش منفی

ابزار منفی

ابزار بیرونی

ابزار درونی

حرکتی _ رفتاری

گفتاری

دیالوگ

منولوگ

صدای حیوانات

توهین به خود

تحقیر

تمسخر

دروغ

غیبت

تهمت

حرف رکیک

رقص

شکلک

موسیقی

شروع و پایان

تبلیغات خارجی

نمودار (1 _ 7) انواع و اقسام روش ها و ابزار طنز

ص:166

در توضیح این نمودار باید بگوییم که علت ذکر نکردن روش ها و ابزار مثبت طنز این است که واقعا در این زمینه کاری اساسی صورت نگرفته است و الگویی کامل در دست نداریم که بگوییم مانند این روش یا تکنیک مثبت از روش ها استفاده کنند و مانند این سریال از ابزارهای مثبت بهره بگیرند ولی با توجه به قاعده «تعرف الاشیاء باضدادها؛ اشیا با توجه به ضد و نقیض خودشان شناخته می شوند»، می توانیم با بررسی ابزارهای منفی طنز و نتیجه گیری قطعی درباره آنها و پرهیز از آنها، نقاط مقابل این ابزار یا جهت مثبت آنها را در نظر بگیریم و طنزی که ابزار مثبت و روش های مثبت هم دارد، ارائه دهیم. بنابراین، در این بخش به بررسی ابزارهای منفی در طنزهای کنونی می پردازیم:

و این خود دلیلی روشن بر پستی این گناه کبیره است. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است:

هنگامی که مؤمن بدون عذر دروغ بگوید، هفتاد هزار ملک او را لعنت می گویند و از قلب وی بوی بدی خارج می شود تا اینکه به عرش می رسد.(1)

توجّه به این حدیث، انسان را به تفکر بیشتر درباره دروغ و آثار تخریبی آن در وجود انسان فرا می خواند. در روایت دیگری از وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله به ابوذر رحمه الله آمده است:

وای بر کسی که صحبت می کند و دروغ می گوید تا مردم را بخنداند. وای بر او. وای بر او. وای بر او!(2)

این حدیث که ارتباط نزدیکی با مسئله طنز دارد، حدیثی هشدار دهنده است و توصیه می کند که در طنز و شوخی ها نباید از دروغ استفاده شود. به رغم تأکید دین اسلام و ادیان دیگر در پرهیز از دروغ گفتن، این موضوع در طنزها بسیار به چشم می خورد. در سریال طنز «زیر آسمان شهر»، شخصیت بهروز پیرپکاجکی، با لقب «بهروز خالی بند» گرچه دروغ را در بسیاری از زوایای آن به صورت عینی به نمایش گذاشته بود، ولی شخصیت محبوب بهروز در نظر مخاطبان و عدم موضوع گیری های صحیح در طنز در قبال دروغ گویی های او و فقط نشان دادن نتایج دروغ گویی، نتوانست آن گونه که باید فرهنگ راستگویی را ترویج کند.

ص:168

به او می گویند زود داخل شو، چون نزد آن در می رسد، در را می بندند. همچنین به این بلیّه گرفتار است و از هیچ دری نمی تواند داخل شود؛ به گونه ای که مأیوس می شود، چنانچه باز به او می گویند بیا او نمی آید.(1)

با توضیحاتی که گذشت، روشن می شود که تمسخر و تحقیر در طنز نباید باشد و طنزپردازان باید روش سالم تری را برای خنداندن و ارائه مفاهیم و مقاصد خود برگزینند، ولی متأسفانه در برنامه های طنز صدا و سیما و دیگر رسانه ها و حتی در زبان عرفی و عامیانه، لطیفه ها بیش از آنکه طنز باشند، نوعی هزل و هجوند و با خُرد کردن شخصیت مقابل زمینه خنده افراد را فراهم می کنند. البته اگر طنز به صورتی باشد که امر زشتی را تحقیر یا تمسخر کند و یا خود تحقیر و تمسخر را مورد انتقاد قرار دهد و با بزرگ نمایی آن بخواهد مخاطب را متوجه زشتی آنها کند، امری پسندیده است، ولی آن گونه که در سریال های طنز تلویزیونی در سال های اخیر می بینیم، این موضوع های حرام، خود به عنوان چاشنی خنده در طنزها به کار می روند.

می کند. در محیط اجتماع، هرگاه ببینیم که فردی هتّاک و بدزبان است، از او دوری می جوییم؛ چون می ترسیم دشنام ها و سخنان زشت وی روزی به سوی ما نیز نشانه رود، یا اخلاق بد او در ما تأثیر بگذارد. اگر به طنزهای موجود در صدا و سیما نظری بیفکنیم، متأسفانه زمینه نوعی هجوگویی در طنزها را خواهیم دید؛ گرچه در قالبی سربسته و مبهم، دشنام ها و طعنه هایی به یکدیگر زده می شود، ولی این طعنه ها در چشم مردم بزرگ می نماید و نوجوانان را در این مسیر بد تربیت می کند. برای نمونه، جمله ای چون: «تو(ی) حرف آدم، چیز می کنی» که منظور از آن در سریال، طنز «کاکتوس» ادرار و مدفوع بود و الفاظی شبیه به آن؛ یا «کوپیوغلو» و «اشک اوغلو» و الفاظی مانند آن در سریال «روشن تر از خاموشی» و «حرامزاده» در فیلم های دوبله شده خارجی که می تواند زمینه مناسبی برای نوعی بدزبانی اجتماعی و فرهنگ عمومی بی ادبی شود.

افراطی و یا شادی معقول و متعادل. موسیقی طنز با برنامه های دیگر این فرق را دارد که باید کمک کند این نقدهای مطرح شده در طنز به باور و انگیزه روانی نزدیک تر شود و در واقع یک چاشنی برای جا افتادن نقد موجود در طنز است؛ نه وسیله ای برای افزودن بر هزلیات طنزهای موجود. متأسفانه امروزه حرکت خزنده ای در عادی سازی موسیقی های مختلف در بسیاری از برنامه های طنز و غیر طنز به چشم می خورد. آنچه در مجموعه های باغچه مینو، کوچه اقاقیا، پاورچین، خوش رکاب، نقطه چین و... به عنوان خواندن و کف زدن و گذران اوقات مطرح می شد، جز ترویج فرهنگ لهویّت اثری نداشته است. حتی در برنامه های کودک، مانند شبکه تهران نیز، موسیقی، غذای اصلی تأمین برنامه است و کودک را از همین ابتدا به این غذاهای مسموم آلوده می کند. در سریال نسبتا مطلوب «خوش رکاب»، موسیقی آغاز سریال و موسیقی هایی که از ضبط ماشین آقا تقی پخش می شد یا خود آقا تقی و عزّت با حالتی رقص گونه می خواندند، نمونه ترویج موسیقی مبتذل و عادی سازی آن بود. در قسمتی از طنز «نقطه چین» موسیقی یا به اصطلاح «کنسرتِ بزنم به تخته» با آهنگ و عبارات سبک، در زمان پخش سریال در شب ارائه شد که گویا با اعتراض مردم یا پی بردن سازندگان به وقاحتِ این گونه برنامه ها با قرار دادن یک پیام بازرگانی از تکرار آن در هنگام تکرار سریال جلوگیری شد. از زمانی که موسیقی های به اصطلاح غیر سنّتی (گرچه سنتی آن هم جواز مطلق ندارد) وارد صدا و سیما شده است، افزون بر فراموشی موسیقی سنتی، آثاری ارائه می شود که هیچ گونه توجیه شرعی برای پخش آن از صدا و سیما وجود ندارد. کار به آنجا رسیده است که خود

ص:174

موسیقی دان های بزرگ کشور و استادان این فنّ، بسیاری از موسیقی های کنونی را مبتذل و فاقد صلاحیت پخش می دانند.(1)

امر کاملاً مشهود بود. در «پاورچین» نیز همین طور. و بالاخره باید گفت که یک نوع حرکت خزنده درباره عادی سازی رقص در برنامه های صدا و سیما و به ویژه طنزها در حال شکل گیری است.

ص:176

تمام نوآوری ها و نبوغ درونی خویش را در راه تکامل و زیبایی طنز مورد نظر به کار گیرد، ولی از لحاظ اخلاق و تعهد مذهبی باید مسائلی را رعایت کند؛ چنانچه بازیگر و کارگردان طنز نیز چنین هستند. از آن جا که در طنزها تلاش نویسنده و بازیگر نمود بیشتری دارد و تأثیر اساسی تری بر مخاطب می گذارد، به بررسی این دو عنصر از عناصر گوناگون طنز بسنده می کنیم:

اخلاق به شمار می آید و این خود نه تنها دوری از تعهد، بلکه دوری از تخصص است. چنانکه در فیلم های مربوط به پیامبران که در غرب ساخته شده، این موضوع روشن است؛ مانند «ده فرمان» یا انیمیشن آن که پر از خرافات و جعلیات و موضوعات ضد دینی است. همین امر می رساند که نویسندگی در طنز به صورت متعهدانه کار یک نفر نیست، بلکه کاری جمعی است؛ همانند موارد مشابه این کار در سینما و هنر و امور کلان که مخاطبان بسیار دارند؛ مانند کتاب های درسی که امروزه برای تهیه یک کتاب درسی، گروهی از نویسندگان و ویراستاران و کارشناسان تلاش می کنند تا کتاب مورد نظر برای یک واحد درسی و در یک مقطع تحصیلی و برای جنس دختر یا پسر تهیه شود. اگر می خواهیم طنز اثری کامل و واقعی بر جای بگذارد و گفتارها و اجرای آن به بهترین شکل را بگیرد، باید به صورت سازماندهی شده و گروهی همه مراحل آن پیش رود. متأسفانه آنچه امروزه در بیشتر برنامه های رادیویی و تلویزیونی می بینیم، فردگرایی و قهرمان پروری در عرصه این محصولات و به ویژه طنز و نویسندگی آن است. مگر یک نویسنده چه قدر اطلاعات می تواند داشته باشد؟! آیا او همه چیز را می داند؟ نوشته ای که از روی آن برنامه طنز اجرا می شود، ذهنیات نویسنده است یا واقعیات جامعه و دین و اخلاق؟ از کجا معلوم که خلأهای روانی نویسنده، کمبود شخصیت، تصفیه حساب شخصی، مشکلات خانوادگی و دیگر انگیزه های شخصی در آفرینش این اثر دخالت نداشته باشد؟ آیا با یک نویسنده برای برنامه طنز نود قسمتی در سیما می توان، دردها و مشکلات اساسی و واقعی جامعه را به طور واقعی به تصویر کشید و به اهداف طنز

ص:179

نزدیک شد؟ امروزه طنز نویس بیشتر با خودش درد دل می کند تا با مردم، و در واقع مشکلات فیلمساز و نویسنده نمی تواند منحصر در تکنیک های محض باشد، بلکه سبب می شود در همه مسائل مربوط به انسان و جامعه اظهار نظر کند.

دانشجویی نیهلیست، در بن بست محال و پوچی، از زندگی بیزار شده است، ولی جرئت انتخاب نیز ندارد. جوان معتادی را راضی می کند که این کار را برای او انجام دهد... و بالاخره در یک قبرستان این عمل انجام می شود. جوان معتاد با رولوری که همان دانشجو تهیه کرده است، او را از پشت هدف می گیرد و به قتل می رساند. نکته سخن این نیست که این اتفاق محتمل است یا خیر؟ سخن در این جاست که این اتفاق چرا باید در قالب یک رمان نوشته شود و یا در قالب یک فیلم به نمایش درآید؟ آیا این فیلم نهایتا از اصل تعهدات اعتقادی و اخلاقی سازنده اش منشا نگرفته است؟(1)

بنابراین نوشتن طنز مطلوب نیازمند تعهد است و این تعهد اگر بر عهده یک نفر باشد، با آسیب هایی رو به رو خواهد شد؛ زیرا یک نفر علم، تجربه و تخیل محدود دارد و دارای ویژگی های روانی و عقاید و سلیقه های خاص فردی و اجتماعی است. همچنان که اجرای طنز کاری جمعی است، نویسندگی طنز نیز که متن و محتوای طنز را می سازد، باید به صورت گروهی شکل بگیرد. این کار نه تنها به تخیل سیال نویسنده ضرری نمی رساند، بلکه تخیل فردی را به تخیل و تصور گروهی تبدیل می کند و ابتکار و نبوغ را به حد کمال می رساند. در امر نگارش طنز برای صدا و سیما به کادری مجرب

ص:180

نیازمندیم که از افرادی اسلام شناس، جامعه شناس، روان شناس، منتقد هنری (هنر شناس)، ادیب و نویسنده اصلی طنز تشکیل یافته باشد که در آن، محور اصلی کارها، نویسنده طنز باشد و بقیه افراد به عنوان ناظر کمی و کیفی یا مشاور او را همراهی کنند. در این فرآیند عملی، نویسنده طنز با هم فکری این افراد، نه تنها بر اطلاعات خود می افزاید و قدرت تخیل و زاویه دید خود را گسترش می دهد، بلکه زوایای دیدش را نیز تصحیح می کند و تعهد کاری خود را بالا می برد. از سوی دیگر، در این فرآیند، افراد با بحث و مشاوره با یکدیگر به راهکارهایی عملی در زمینه طنز می رسند. جامعه شناس و روان شناس با اخذ باز خوردهای اجتماعی طنز در جامعه و افراد، تأثیر عینی آن را به گروه می رسانند و منتقد با اخذ باز خوردهای تخصصی طنز، معایب فنی را به جمع منتقل می کند و اسلام شناس و ادیب، با دریافت بازخوردها برای کاربردی تر کردن گزاره های دینی و ادبیات در طنز در ادامه کار برنامه ریزی می کنند. بدین صورت روز به روز نهال طنز اسلامی شکوفاتر شده و رشد کمی و کیفی مطلوب تری می یابد. این بحث در فصل پایانی، به صورت کامل تر ارائه می شود.

اسلام شناس

جامعه شناس

روان شناس

ادیب

ص:181

منتقد هنری

طنزنویس

نمودار (1 _ 8) عناصر لازم برای گروه نویسندگی طنز

بازیگران و مخاطبان می شود. معایبی که طنز نویس از دیگران مطرح و بزرگ می کند و مورد تمسخر قرار می دهد، نباید در خود او موجود باشد. «طنز نویس در موقعیت دشواری قرار دارد؛ چون اگر مردم همان عیوبی را که او در دیگران نکوهش می کند. در خودش بیابند، آن وقت ممکن است او در معرض اتهام خود بزرگ بینی قرار گیرد. اگر هم از این اتهامات بگریزد، چه بسا به او تهمت زنند که با قربانیانش عداوت شخصی دارد.»(1) چنانکه بازیگر نیز چنین است.

خودش؛

دو _ زندگی روزمره و شخصی خویش.

به بیان دیگر باید بگوییم که زندگی حقیقی و حقوقی بازیگر از سویی به هم گره خورده و از سویی دیگر غیر از یکدیگرند. بازیگر باید محتاط باشد و هر دو شخصیت خود را حفظ کند. اگر شخصیت حقوقی او (بازیگری) برای او شهرت و محبوبیت می آورد، در عوض فروتنی و احسان به دیگران در او فزونی یابد. اگر در اجرای برنامه هایش و نشان دادن هنرش زیبایی هایی را به مردم عرضه می کند و ظاهر زیبایی از لحاظ هنری از خود نشان می دهد، بکوشد بر زیبایی باطنی خویش نیز بیفزاید تا از ریاکاری و دوچهرگی رها شده و واقعا زیبا شود. او باید سعی کند زندگی حقیقی اش بر بازیگری غلبه کند، نه بازیگری بر زندگی حقیقی اش. این امور به وادی بیرون از طنز مربوط است. در داخل طنز نیز بازیگر (زن و مرد) از لحاظ دینی و عرفی باید شرایطی را رعایت کند و در ضمن ارائه هنر و ابتکار خویش در امر طنزپردازی، اصول زیر را نیز رعایت کند:

مانند مرسی، حرکات خشک و متکبرانه امریکایی، سیگارها و بر چسب های خارجی، لباس ها و آرایش های غربی، به هیچ وجه در طنز پسندیده نیست. حتی اگر قصد ما نقد لباس غربیان و مدها و رفتارهای آنها باشد، طنز روش پسندیده برای این کار نیست و تأثیر خود را نخواهد گذاشت. برای نمونه، سر و وضعی که برای مهران غفوریان (کارگردان) در سری سوم از سریال «زیر آسمان شهر» درست کرده بودند، به هیچ وجه برازنده کارگردان های داخل کشور، به ویژه در برنامه های صدا و سیما نبود. همچنین در برخی قسمت های این سریال، بعضی مدها مورد تمسخر قرار می گرفت، ولی هیچ تأثیری بر بینندگان نمی گذاشت. از دیدگاه اسلام آداب ظاهری مقدم بر اخلاق و دیگر شئون عملی است و ظاهر انسان در باطنش تأثیر می گذارد و شباهت ظاهری به افراد، باعث ایجاد شباهت های باطنی نیز می شود. این مسئله در علم روان شناسی نیز به اثبات رسیده است.

درست است که امروزه جامعه جهانی با تبلیغات گسترده به سوی مدپرستی ظاهری که نوعی بت پرستی است می رود، ولی این دلیل نمی شود که هرچه در جامعه هست، در تلویزیون نشان داده شود. اگر لباس ها در جامعه تغییر کرده است مردم آن را در جامعه می بینند، و اگر مقصود آگاه کردن مردم است، همه آن را می دانند، و پرداختن به آن بیهوده است. ولی اگر مقصود تربیت جامعه است، باید در کنار بهترین محتوا بهترین ظاهر را از لحاظ الفاظ و حرکات و چهره و لباس طراحی کنیم و یا دست کم در کنار مدهای ناپسند، مدهای مورد پسند اسلام را نشان دهیم.

اختلاط و ارتباط دوجانبه در نمایش های تلویزیونی، اهمیت به سزایی دارد. به ویژه که بیشتر طنزهای تلویزیونی مربوط به مسائل و مشکلات خانواده هاست و زن و مرد باهم در صحنه طنز حضور دارند. درست است که در یک برنامه طنز خانوادگی، باید آنچه در خانواده به صورت معمولی اتفاق می افتد، به تصویر کشیده شود، ولی روشن است که بر اساس فرهنگ و سنت ایرانی و دینی پدر و مادر در داخل خانه در حضور فرزندان به ارتباط کلامی بسنده می کنند. این گونه نیست که در داخل خانه و در کنار فرزندان، پدر و مادر کاملاً در کنار هم بنشینند و ... ؛ بنابراین، نباید انتظار داشته باشیم که حتی خفایای زندگی خانواده را به عیان در جامعه نشان دهیم؛ نه عرف این را می پذیرد و نه شرع. مخاطب می داند که در برنامه طنز زن و شوهر یا خواهر و برادر فرضی، واقعا محرم نیستند، بنابراین، هرگونه حرکت، رفتار و گفتاری که ذهنیت او را به هم بزند، او را تحریک می کند. در سریال «پاورچین» این مسئله درباره سه شخصیت زن و سه شخصیت مرد بیشتر به چشم می خورد. به ویژه در صحنه هایی که همه افراد در یک جا جمع بودند؛ مثلاً دور یک میز روبه روی هم نشسته بودند.

فرموده است. بنابراین، چه در طنز و چه در بیرون از آن، زن باید به پوشش خود اهمیت دهد.

32)

صدای خود را هنگام سخن گفتن نازک و آرام نکنید تا هرکس که قلبش مریض است، در شما طمع نکند.

در سال های اخیر و در سریال های طنز، شاهد سبکی زنان و بگو و بخند بیش از اندازه آنان با مردان نامحرم و دلقک بازی های زنانه در حضور مردان هستیم مانند سریال «فرمان» که بازیگر نقش زن دوم برادر ملوک السلطنه در اوج سبکی بازی می کرد؛ یا بازیگری ناهید خانم و دختر او در «بدون شرح»، و زن بامشاد در «نقطه چین» و بیشتر بازیگران زن در سریال «بانکی ها» نمونه ی از این سبکی هاست.

یک مدیریت واحدی تأسیس شود تا شکل سازمان یافته تری به خود بگیرد. در این صورت، کارها و شئون مختلف مربوط به طنز تقسیم می شود و معاونت های مختلف برای پژوهش در موضوع های دینی و ارزش یابی دینی طنزها و پژوهش در زمینه سوژه ها و موضوع ها متناسب با تحقیقات جامعه شناختی و روان شناختی همراه خواهند بود و پژوهش و آموزش درباره نویسندگی انواع طنزها علمی تر می شود. برای این مهم معاونت هایی برای اجرای برنامه های طنز و تربیت کارگردان و بازیگر طنز و تولید و پخش آن ترسیم می گردد. این گونه سازماندهی واحد در کل شبکه ها، باعث دوری از کارهای تکراری و کمی می شود. در این صورت، کیفیت و تأثیرهای مثبت، جای کمیت و تأثیرهای منفی را می گیرد. برای تحقق این منظور باید در هشت حوزه مربوط به طنز، پژوهش های دقیق و دامنه داری صورت گیرد و ابعاد و شرایط هر یک به طور کامل تبیین شود:

1. طرح اهداف طنز در صدا و سیما؛

2. طرح تهیه آیین نامه طنز در صدا و سیما؛

3. طرح تربیت نویسنده طنز؛

4. طرح تربیت بازیگر و کارگردان طنز؛

5. طرح ارزشیابی طنز؛

6 . طرح آسیب شناسی جامعه و موضوع شناسی طنز؛

7. طرح طنز برای کشورهای خارجی؛

8 . طرح طنز کودک و نوجوان.

ص:190

واحد طنز

صدا و سیما

تربیت بازیگر

تربیت نویسنده

آیین نامه

اهداف

طنز کودک

طنز فراملی

آسیب شناسی جامعه

ارزشیابی طنز

نمودار (1 _ 9) ارکان طنز در شکل سازمانی آن

هر یک از این طرح ها نیاز به نیروی انسانی مستقل و صرف وقت و هزینه متناسب با طرح ها دارد. در این بخش، تنها به کلیّات و مباحث مربوط به آنها اشاره می شود:

در این سه حوزه به صورتی دقیق تر انجام دهیم:

جامعه است؛ نه آموزش مفاهیم متافیزکی یا دینی. پاسخ آن است که موضوع طنز محدود در پاره ای مسائل اجتماعی نیست و افزون بر آن، لازم نیست حتما همه این موضوعات و اهداف به صورت اهداف آشکار در طنز موجود باشد، بلکه در شکل اهداف پنهان تربیتی، بهتر و بیشتر می توان این مفاهیم را در میان الفاظ و حالات مختلف طنز جای داد.

دو _ روش ها و قواعد زندگی صحیح

1. آموزش روش برخورد با ارباب رجوع برای مدیران و کارمندان؛

2. آشنایی با روش مدیریت و اداره صحیح منزل برای بانوان؛

3. آشنایی با روش الگوسازی مثبت از سوی والدین برای فرزندان؛

4. آشنایی با روش ایجاد ارتباط صحیح و منطقی و عاطفی بین خانواده و دوستان؛

5. آشنایی با قواعد و اصول ارتباط با خود، خدا و دیگران؛

6 . آشنایی با روش تدریس برای معلمان و روش تحصیل برای دانش آموزان و روش مشاوره و مطالعه و برنامه ریزی؛

7. آشنایی با روش های رسیدن به سجایا و ملکات اخلاقی؛

8 . آشنایی با روش های مختلف تربیتی درباره فرزندان و شاگردان؛

9. آشنایی با روش ها و قواعد انتخاب همسر و همسرداری برای زن و مرد؛

10. آشنایی با روش ها و قواعد انتخاب شغل؛

11. آشنایی با روش آشنا ساختن فرزندان با قرآن و نماز و مسجد و هیئت و مسایل دینی و مذهبی.

ص:193

نکته: اگر گفته شود که در طنز با انتقاد سر و کار داریم، نه آموزش روش مطلوب در پاسخ باید گفت: هر چند در بخش اهداف طنز گفته شد که، مقصود از انتقاد در طنز نیز آموزش جنبه مثبت قضیه است، از سوی دیگر، هیچ تلازم ضروری بین نقد و طنز نیست و ممکن است در جایی از طنز به جای نقد با تشویق و آموزش کار را دنبال کنیم.

علمی، معنوی و مادی دارد. ولی طنزها می توانند با هدف قرار دادن این مسئله، امید به زندگی و نشاط درونی برای کار، حرکت، اراده، توکل بر خدا و رضایت از خداوند و یاری جستن از او را در غم و شادی، در مخاطبان تقویت کنند و بیننده یا شنونده در اثر نقد یا خنده یا مَثَل یا تشبیه و استعاره ای که در طنز مطرح می شود، به صورت آشکار یا پنهان به خداوند و مبدأ هستی نزدیک شود. خنده او هم وسیله ای برای ایجاد نشاط و امید و حسن ظنّ به خداوند باشد و خداوند را دوست همیشگی خود بداند.

دو _ احیای سنت های دینی کمرنگ شده یا فراموش شده

در عصر ابزار و تکنیک معمولاً سخن از دین در جامعه در حاشیه قرار دارد و این حالت انفعالی آن را می رساند. اگر بتوانیم با استفاده از طنز این نگرش را در مخاطب ایجاد کنیم که دین چیزی فراتر از ذهنیّات عمومی جامعه است و پس از ایجاد این نگرش به تصحیح ابعاد مختلف آن در مسائل فردی و اجتماعی بپردازیم، می توان ضرورت سنت های دینی را با بهره گیری از طنز برای آنان تبیین کرد.

به این رفتارهاست. نمونه این هنجارها عبارت اند از: راستگویی، امانت داری، حسن ظنّ، تواضع و فروتنی، دوستی و دوست یابی، همکاری و کمک به دیگران، خوش رفتاری در منزل با اعضای خانواده، نوع صحبت، طرز نگاه و نشستن مؤدبانه، وفای به عهد و خیرخواهی برای مردم، احترام به قوانین فردی و اجتماعی، احساس مسئولیت در برابر خدا و جامعه، نشاط و تلاش و کار و علاقه به آن.

دو _ ناهنجاری ها

درباره رفتارهای نابهنجار موجود در جامعه، آنچه طنز می تواند انجام دهد، ترسیم راه علاجِ بیماری های روانی و چگونگی تصحیح این رفتارها به صورتِ عملی است. طنز می تواند یک مرض روانی مانند ترس را سوژه قرار دهد و هدفش تصحیح این مرض در مخاطب باشد در طنز نمی توان سخنرانی کرد و مانند روان پزشکان، برای مرض ترس، نسخه نوشت و توصیه ها نمود، بلکه فردی ترسو را در طنز مطرح می کنند و سپس مراحل عملی از بین بردن این مرض با نقدها و لطیفه پردازی ها، به طور پنهانی به مخاطب آموخته می شود. نمونه ای از روان نژندی ها که طنز می تواند آنها را جزء اهداف رفتاری خود قرار دهد، عبارت اند از: کمبود شخصیت، سوء ظن، تکبر، حسادت، افسردگی، تنبلی، بی حالی، دو رویی و دروغ گویی، اضطراب و دلهره، ترس، وسواس، بی نظمی، بی برنامه گی، بی وفایی و بدعهدی.

ص:196

جذب و تربیت مخاطب؛

7. فاصله گرفتن از قهرمان پروری و فردگرایی در طنزها و حرکت به سوی کار جمعی و تقویت روحیه گروهی و تعامل صحیح اجتماعی؛

8 . پرهیز از موسیقی ناموزون و بی هویت و بی پیام و حرکت به سوی موسیقی اصیل و متین و با محتوا؛

9. پرهیز از آرایش های نامطلوب و زننده زنان و مردان و حرکت به سوی الگوهای اسلامی و مطلوب در این زمینه.

10. دوری از هم نشینی زنان و مردان در یک جا به روش فرهنگ غربی و حرکت به سوی احترام به شخصیت زن و حرمت نگه داشتن به حریم پاک و مقدس او در خانه و بیرون از آن؛

11. پرهیز از جشن های غیر معمول و زشت عروسی و تولد و حرکت به سمت اعتدال و ترویج جشن های مذهبی مانند: جشن تکلیف ها و ولادت های معصومین علیهم السلام و برگزاری جشن های عروسی در این گونه ایام؛

12. پرهیز از تولید و پخش طنز در منزل های بزرگ و پر قیمت و نزدیک شدن به وضعیت عمومی و متوسط جامعه در این زمینه.

گذراندن این مراحل کاری، سخت و دشوار است؛ زیرا با روش های پذیرفته شده در سطح دنیا ناسازگار است، ولی اگر به تدریج همین الگوها به کار گرفته شود، در درون خود چنان بالندگی پیدا می کند که طنز دینی و طنز اسلامی به عنوان یک نماد و جلوه ای ویژه از زیبایی و هنر در تمام دنیا مطرح می شود و شاهکارهای بزرگ هنری در این زمینه تولید می گردد.

ص:198

سیما، ضروری است دوره های تربیت نویسنده طنز برگزار شود. برای تحقق این مهم نیاز به دو دوره برای نویسندگان طنز ضرورت می یابد:

یک _ دوره عمومی

آشنایی با اصول کلی نویسندگی برای صدا و سیما، مفاهیم و اصول اساسی دین اسلام، آسیب ها و کاستی های اجتماعی و... از جمله برنامه هایی است که باید در دوره های آموزشی در این خصوص صورت گیرد.

دو _ دوره تخصصی

در دوره تخصصی، افزون بر بررسی آثار گذشته طنز صدا و سیما و کشف نقاط ضعف و قوت آنها، کارآموزان به صورت عملی و کارورزی در زمینه نوشتن طنز شروع به فعالیت می کنند و به تدریج با کار در فیلم نامه های کوچک توانایی لازم را در این باره به دست می آورند.

مقصود از اسلام شناسی در عرصه طنز، درس های معارف اسلامی رایج نیست، بلکه خلاصه ای از اعتقادات، اخلاقیات و فقه و حقوق اسلامی است که باید به شیوه منطقی و اصولی به فراگیران ارائه شود تا تصویری منظم از دین در ذهن داشته باشند.

دو _ روان شناسی مخاطب طنز

از آن جا که کارگردان یا بازیگران باید طنز را متناسب با روحیات و ویژگی های مخاطب تنظیم کنند، بدون شناخت کافی از روان شناسی مخاطبان این تناسب به هم می خورد. ازاین رو، یک دوره روان شناسی مخاطب طنز لازم است.

سه _ آشنایی با هنر و مبانی و اهداف آن

کسی که وارد عرصه کار هنری می شود، باید خود درباره هنر بیندیشد و قدرت تجزیه و تحلیل ابعاد و شئون آن را داشته باشد. بنابراین، یک دوره درس های فلسفه هنر و آشنایی با اهداف و مبانی آن ضرورت دارد.

چهار _ آشنایی با طنز و ویژگی های آن

از آن جا که طنز کنونی نمودی از هنرهای مدرن در سطح جهان است، لازم است کارگردان و بازیگر اطلاعات جامع علمی و شناختی درباره این مسئله داشته باشد.

در دوره عمومی با طنز آشنا می شویم و فرق آن را با موارد دیگر درمی یابیم. در این دوره با مرزها و حدود فقهی و قوانین و آیین نامه های دینی این موضوع به طور دقیق آشنا می شویم.

سه _ بازیگری و کارگردانی طنز

شناخت اصول لازم برای کارگردانی و بازیگری طنز در این دوره به دست می آید.

چهار _ تمرین های لازم

کارورزی و کار عملی در زمینه کارگردانی طنز و آغاز بازیگری در سریال های کوتاه مدت صدا و سیما از جمله مواردی است که باید بازیگر و کارگردان در طول مدت آموزش نسبت به آن اهتمام داشته باشد.

با بینش و تحلیل بالایی که نسبت به مسائل دارند، راه گشاترین دیدگاه ها را درباره آسیب ها و معضلات جامعه می دهند. برای نمونه، اگر در چند سال اخیر توجه ایشان به سه مقوله فقر و فساد و تبعیض افزایش یافته، نویسندگان برنامه های طنز و تولید کنندگان این نوع برنامه ها، وظیفه دارند در این زمینه ها بیش از هر موضوع دیگری فعالیت کنند.

کافی داشته باشد و فیلم نامه ها را پیش از تولید، و برنامه ها را در هنگام تولید و پس از آن، راهنمایی و ارزشیابی دینی کند.

دو _ منتقد هنری

افرادی که در نقد هنری و به ویژه نقد طنز متخصص اند، باید هم در فیلم نامه و هم در خود طنز ارزشیابی و نظارت دقیق و منتقدانه داشته باشند.

سه _ ادیب

اشخاصی که با ادبیات فارسی در سطح ملی و در حدّ تخصص آشنایی دارند و با زبان های محلی و منطقه ای در سطح استانی، آشنایی کامل داشته باشند به نظارت و ارزشیابی ادبی و ویرایش و پیرایش ادبی متون و دیالوگ ها می پردازند.

چهار _ روان شناس

روان شناسانی که درباره طنز و مخاطبان طنز اطلاعات کافی دارند و با استفاده از ابزار و روش های لازم می توانند باز خوردهای روانی طنزها را بر روی مخاطبان بررسی و نقد کنند.

پنج _ جامعه شناس

آخرین ارزشیاب، یک فرد یا گروه جامعه شناسی است که افزون بر شناخت طنز، به آثار اجتماعی آن واقف است و می تواند تأثیر گذاری مثبت یا منفی طنزها را پس از پخش اندازه گیری کند و پیش از پخش پیش بینی کند.

بسا طنزی که در صدا و سیما پخش می شود، در یک شبکه منطقه ای یا جهانی نیز به نمایش درآید و یا کشوری دیگر، آن را گرفته و دوبله کند. ازاین رو باید توجه داشت، هر طنزی که در داخل کشور به نقد مسائل اجتماعی خاص ایرانی می پردازد، نباید در کشورهای دیگر، از رسانه های عمومی پخش شود؛ زیرا ضعف ها و اشکالات فرهنگی و اجتماعی کشور در این برنامه ها به نمایش درمی آید و پخش همین برنامه ها در خارج، نوعی تبلیغ منفی بر ضد کشور به شمار می رود. ازاین رو، اگر می خواهیم جهانیان نیز از طنزها استفاده کنند، یا باید طنزهایی تولید کنیم که فراملی باشد و به آسیب های مشترک جهانی بپردازد و یا برای کشورهایی که آثار خود را صادر می کنیم، کار ویژه آماده کنیم و در تولید این گونه طنزها که مقداری از لحاظ محتوایی و روش ها فرق می کند، می توانیم از متخصصان فرهنگ شناس و زبان شناسان خبره کمک بگیریم. گرچه این کارها به صورت کلان، هزینه بسیاری دارد و شاید در عمل ممکن نباشد، ولی به جهاتی که به هویت جهانی کشور بازمی گردد و به دفاع از حیثیت آن یا به مبارزه با استکبار جهانی و دشمنان نظام مربوط می شود، می توان سرمایه گذاری لازم را انجام داد.

بگیرد، ایجاد فرهنگ طنز بینی است، نه لهوبینی. دیگر اینکه تمامی ارکان و ویژگی های طنز کودکان باید متفاوت از بزرگسالان باشد. بازیگر طنز کودک باید شرایط ویژه ای داشته باشد و هرکسی نمی تواند طنز مخصوص این گروه سنی را اجرا کند؛ چنان که نویسنده طنز کودک نیز چنین است.

روان شناس و کارشناس اسلامی و ادیب مخصوص کودکان و نوجوانان نیز در طنز کودک باید در نظر گرفته شود. البته حرکت جدّی به سمت «طنز انیمیشن» امری است که نباید از آن غفلت کرد؛ زیرا درباره این گروه سنی، یکی از بهترین گزینه هاست.

نکته ای که در پایان لازم به یادآوری است این است که در کنار برنامه های دراز مدت، باید برنامه هایی کوتاه مدت در صدا و سیما صورت بگیرد تا چرخه برنامه ریزی کامل شود. همچنین در بخش موضوع های طنز باید در چهار بخش مختلف، از کوتاه مدت به بلندمدت سوژه سازی شود:

1. موضوع روزانه و هفتگی: مناسبت ها و ایام و هفته های خاص: مانند روز هوای پاک، هفته دولت و... ؛

2. موضوع ماه: مسائل و موضوع های اساسیِ ملی و جهانی و مسائل سیاسی، اجتماعی و دینی مانند ماه رمضان و... ؛

3. موضوع فصل: مسائلی که در سطح یک فصل اتفاق می افتد و فرصت زمانی بیشتری را می طلبد، مانند تعطیلات تابستان؛

4. موضوع های سال: موضوع های اساسی جهانی و ملی که در سطح یک سال مطرح است؛ مانند جنگ امریکا و عراق و سال خدمت رسانی و پاسخگویی و... .

ص:207

تهران، 1373.

17. کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، چاپ اول، المکتبة الاسلامیه، تهران.

18. مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، پژوهشی درباره طنز در شریعت و اخلاق،چاپ اول، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، 1381.

19. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفاء، بیروت _ لبنان، 1403 ه _1983 م.

20. محدثی، جواد، هنر در قلمرو مکتب، چاپ سوم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، 1376.

21. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، 1362.

22. مرکز الأبحاث و الدراسات الاسلامیه، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، چاپ دوم،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، 1378.

23. معین، محمد، فرهنگ معین، چاپ ششم، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363.

24. موسوی همدانی، سید محمدباقر، ترجمه تفسیر المیزان، چاپ پنجم، دفترانتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1374.

25. نبوی، سید ابراهیم، ستون پنجم، چاپ پنجم، انتشارات روزنه، تهران، 1378.

نشریات

1. خداپرست، مریم، «بررسی طنز و تفاوت آن با مقوله های دیگر»، فصلنامه سنجش و پژوهش، سال چهارم، بهار و تابستان 77، مرکز تحقیقات، مطالعات وسنجش برنامه ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، شماره های 13 و 14.

2. حیدری، محمدباقر، «مقدمه ای بر طنز از دیدگاه عقل و نقل»، فصلنامه سنجش و پژوهش، سال چهارم بهار و تابستان 77، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، شماره های 13 و 14.

3. شالچیان ناظر، علی، و مجتبی مولایی، «محدوده طنز در شرع و اخلاق»، فصلنامه سنجش و پژوهش، سال چهارم، بهار و تابستان 77، مرکز تحقیقات،مطالعات و سنجش برنامه ای صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، شماره های 13 و 14.

4. مسلمی زاده، رضا، «هجو و تعاریف آن»، فصلنامه سنجش و پژوهش، سال چهارم بهار و تابستان 77، مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای صدا وسیمای جمهوری اسلامی ایران، شماره های 13 و 14.

ص:209